Madde Detay

Karabağ bölgesinde, Şuşa şehrinde dünyaya geldi (1869). Babası Mirza Hasan, annesi Taze Hanım idi. Eğitimiyle annesi ve amcası Hacı Mirza Mehmed ilgileniyordu. Küçük yaşta Arapça ve Farsça dersler almaya başladı, amcasının düzenlediği ve kendisinin anlamakta güçlük çektiği dinî sohbetlerde bulundu. Annesi ise Rusça öğrenmesi için gizlice bir öğretmen tutup onun modern bir eğitim alması için çabaladı. Medresede eğitim aldığı muallimleri şedit tavırlarıyla hatırlarken, lisedeki modern Rus muallimlerini saygıyla yad etti. Şuşa’daki ilkokul ve ortaokul eğitiminin ardından liseyi okumak için Tiflis’e kaçtı. Tiflis Jimnazyum’undan mezun olup Petersburg’a Politeknik Enstitüsü’ne kabul edildi (1888). Buradayken Hüseyinzade Ali Bey (Turan, 1864-1940) ve Alimerdan Bey (Topçubaşov, 1863-1934) gibi uzun yıllar dost olacağı isimlerle tanıştı. Buradaki eğitimini yarıda bıraktı Daha sonra ise eğitimine devam etmek için Paris’e gidip Sorbonne’da tarih ve filoloji okudu (1889). College de France’da hukuk dersleri aldı. Bu süreçte oryantalist yazar James Darmesteter’in (1849-1894) yanı sıra, tarihçi/yazar Ernest Renan’ın (1823-1892) talebesi oldu. Büyük kızı Süreyya Hanım’ın aktarımına göre, Renan onu beğendi ve ona dünya çapında bir alim olabilecek nitelikte olduğunu söyledi. Memleketine dönmemesini “Şark seni yer,” diyerek salık verdi. Buna karşılık Ahmet Bey, şarkın da okumuş insana muhtaç olduğunu belirterek öğrendiklerini memleketindeki vatandaşlara öğreteceğini dile getirdi. Londra’da toplanan uluslararası şarkiyat kongresinde Şiî mezhebinin doğuşuna ve gelişimine dair bir bildiri tebliğ etti (1892), bu tebliğ ilerleyen yıllarda Cambridge Üniversitesi tarafından neşredildi. Bu çalışmasından ötürü İran Şahı ona, firuze bir yüzük hediye etti. Paris’te bulunduğu süre zarfında Ahmed Rıza Bey (1858-1930) ve Nazım Bey (1872-1926) gibi isimlerle tanıştı. 

Tahsilini tamamlayıp Azerbaycan’a döndüğünde öğretmenlik ve yazarlık yaptı (1894), modern bir şahsiyet olmasından mütevellit “Frenk Ahmet” namıyla anılmaya başlandı. 1899 senesinde Bakü’ye gidip Kaspi gazetesinde çalışmaya başladı, gazeteyi Türk hukukunu savunan bir yayın organı hâline getirdi. Öğrendiklerini çevresiyle paylaşmaya çalıştı, Bakü’de İrşad gazetesini çıkarttı (1905). Türk kızları için Türkçe ve Rusça eğitim yapan ilk liseyi açtırdı. Memleketinde bulunduğu dönemde yoğun olarak gerçekleştirilen Ermeni ve Rus mezalimine karşı faaliyetlerde bulundu. Karabağ’ın soylu ailelerinden birine mensup Sitare Hanım (1881-1933) ile evlendi. Sitare Hanım ile evliliklerinden Süreyya, Tezer, Abdurrahman, Samet ve Gültekin isimli çocukları dünyaya geldi. İlerleyen yıllarda Süreyya Hanım (1903-1989) Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın avukatı oldu. Tezer Hanım (1905-1979) ise eğitimci ve felsefeci kimliğiyle öne çıkıp milletvekilliği yaptı. Samet Bey (1909-1982) de Demokrat Parti’nin ileri gelenlerinden olarak siyasal hayatta etkin bir isim oldu. Abdurrahman Bey (1908-1953) mühendis ve iş insanı olurken Gültekin Hanım (1918-2005) tıp doktoru oldu.

Taşnak partisinin örgütlenmesiyle ivmelenen zulme karşı Müslüman-Türk nüfusu koruyacak Difai teşkilatını kurdu (1906). 1908 Hürriyet İnkılâbı’nın ardından Bakü’den İstanbul’a geldi (1909), iki sene sonra ailesini de yanına aldı. Osmanlı topraklarında maarif müfettişliği ve Süleymaniye Kütüphanesi müdürlüğü gibi vazifeler ifa etti. Sonrasında İstanbul Darülfünunu’nda dersler vermeye başladı. Türk Yurdu ve Türk Ocağı gibi oluşumların kuruluşunda öncü isimlerden oldu (1911). İlerleyen süreçte Afyon Karahisar mebusu olarak meclise girdi, ayrıca İttihat ve Terakki Meclis-i Umumî azası oldu (1912). Kafkas İslam Ordusu, Bakü’yü işgalden kurtarınca Osmanlı ile Azerbaycan arasındaki iletişime önderlik etti (1918). Paris’te gerçekleşecek barış konferansına Azerbaycan temsilcisi olarak giderken İstanbul’da tutuklandı, 1919-1921 yılları arasında Malta’da sürgün hayatı yaşadı. Ankara Hükümeti esir İngiliz subayları ile sürgünleri karşılıklı salıverince önce İstanbul’a, ardından suikast tehlikeleri nedeniyle Ankara’ya gitti. Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü ve Hakimiyet-i Milliye Başyazarlığı vazifelerini üstlendi. Müdürlük görevinden ayrıldıktan sonra iki dönem Kars mebusu oldu. 1924 Anayasası’nı yazan komisyonda bulundu. İlerleyen yıllarda bizzat Mustafa Kemal Atatürk’ün arzusuyla Serbest Cumhuriyet Fırkası’na dahil oldu, partinin tüzüğünü kaleme aldı (1930). Ankara ve İstanbul hukuk fakültelerinde dersler verdi. 1933 senesinde muhalefet yürüttüğü Akın gazetesini çıkardı. Son günlerinde karaciğer, kalp ve nefes darlığı gibi sağlık sorunları yaşadı. 19 Mayıs 1939 tarihinde İstanbul’da vefat etti.   

Kafkasya’da kaleme aldığı neşredilmemiş eseri bir satir olan İslam ve Ahund (1900) ilk kitabı sayılmaktadır. Sonrasında ise yayınlanmış ve yayınlanmamış eserleri şöyle sıralanabilir: Rusça kaleme alınan ve 1959’da Hasan Ali Ediz tarafından Türkçeye çevrilen İslamlıkta Kadın (1901), Ankara Hukuk Fakültesi’nde verdiği ders notlarının derlemesi Türk Teşkilatı Esasiyesi Şerhi (1925-2929), Malta sürgününde kaleme aldığı ve daha sonra Latin harflerine aktarılan Üç Medeniyet (1927), Ankara Hukuk Mektebi İkinci Sınıf Hukuk-ı Esasiye Notları (1927), İngiltere ve Hindistan (1929), bir ütopya anlatısı kurarak özgül bir önemi haiz olan Serbest İnsanlar Ülkesinde (1930), Nijat Bey’in hazırladığı Hukuk Tarihi (1931-1932 Ders Notları) (1932), Devlet ve Fert (1933), Malta sürgününde kaleme aldığı Mütareke ve Sürgün Hatıraları (1933), P. A. Kropotkin’den çevirdiği Etika (1935), ikisi birlikte basılan Ben Neyim ve Tanrıdağında (1939), İran ve İnkılabı (1941), Gönülsüz Olmaz (1941), İhtilal Mi İnkılap Mı (1942), Serbest Fırka Hatıraları (1949). Kitaplarının çoğu çeşitli gazete ve dergilere yazdığı tefrikaların derlemesidir. Bunların haricinde ölümünden sonra derlenen yahut tamamlamasına ömrünün yetmediği taslak hâlinde kalmış pek çok eserinin olduğunu belirtmek gerekir.