Madde Detay

Özbek yazar Adil Yakupoğlu, Kazakistan’ın Çimkent vilayetine bağlı Türkistan ilçesinin Karnak (şuanki Atabay) köyünde dünyaya geldi. İlkokulu bu köyde okudu.

Babası Egamberdi Yakupov, devlet bakanı, memur, parti teşkilatında bölüm başkanı gibi önemli görevlerde bulunmuştur. Siyasi düşünceleri nedeniyle Sovyet hükümeti tarafından tutuklanıp “halk düşmanı” ilan edilerek sürgüne gönderilmiş ve 1943 yılında Sibirya ormanlarında düşerek hayatını kaybetmiştir.

1944 yılında ortaokulu tamamladıktan sonra 1945-1950 yılları arasında Kızıl Orduya asker olarak alındı. Rus – Japon savaşına katıldı. 1950 yılında askerden döndükten sonra Taşkent Devlet üniversitesi Filoloji fakültesine girerek yükseköğrenimine başladı. Üniversiteyi bitirdikten sonra üniversite talebesi Meryem ile hayatını birleştirdi. Dört çocuğu oldu. Büyük oğlu Murat teknik doktoru, ikincisi Rüstem nakliye mühendisi, üçüncüsü skender iktisat doktoru, en küçüğü Melik ise teknik doktordur (Kuçkartayev – Öz, 1999: 586; Mirvaliyev 1993: 128; Mutlu 2011: 17).

1955-1959 yılları arasında Özbeksitan Yazarlar Birliğinde danışman olarak çalıştı. 1956-1963 ve 1967-1970 yıllarında Literaturnaya Gazeta’sının Özbekistan’daki özel muhabiri olarak çalıştı, aynı zamanda Özbekistan film stüdyosunda başmuhabirlik görevinde bulundu. Ayrıca 1970-1982 yıllarında Gafur Gulam adlı yayın evinde başmuharrirlik görevini sürdürdü. 1982-1989 yıllarında da Özbekistan Edebiyatı ve Sanatı gazetesinin başkanlığını yürüttü, aynı yıllarda Özbekistan Yazarlar Birliği başkanlığı görevini sürdürdü (Kuçkartayev – Öz, 1999: 586).

Adil Yakupoğlu, 1985 yılında Mihnet Kızıl Bayrak, Özbekistan Halk yazarı, aynı zamanda “Ulubey’in Hazinesi” romanı için “Hamza” adülüne layık görülmüştür (Mirvaliyev 1993: 130). Yazar, 21 Aralık 2009 tarihinde hayatını kaybetti. Ölümü tüm Türk dünyasında üzüntüyle karşılandı. Hem Özbekistan’da hem de Türkiye’de ajanslar tarafından ölüm haberi duyuruldu.

Çağdaş Özbek edebiyatının önemli şahsiyetleri arasında yer alan Adil Yakupoğlu, hikâye, uzun hikâye, roman ve piyes türlerinde eserler kaleme almıştır. Bu eserlerinin birçoğunda yazarın hayatından izler bulmak mümküdür. Er Başige İş Tüşse, Diyanet, Ak Kuşlar Appak Kuşlar gibi eserlerinde çocukluk yıllları, başından geçen ve kalbinde derin izler bırakan olaylar ve yazarın iç dünyasına ait akisler vardır. 1996 yılında yayınlanan tamamıyla biyografik bir eser Muzkaymak (Dondurma) adlı hikâyesi, babasının hapse atılması ve Sibirya ormanlarındaki ölümü anlatılır. İzleymen (Arıyorum) adlı uzun hikâyesi de yazarın katıldığı Rus-Japon savaşını anlatır. Bu eser otobiyografik bir özellik gösterir. Yazar, yaşananların canlı tanığıdır.

Yakupoğlu’nun eserleri incelendiğinde çoğunlukla adaletsizlik, kanunsuzluk, haksız suçlamalar, kendi çıkarını düşünme, vicdan, toplumda ve bireylerdeki ahlaki sorunlar gibi konuların ortak olduğu görülür.

Daha önce birçok hikâye ve bir roman yazmış olsa da yazarın üniversite yıllarında yazdığı Tengdaşlar (Yaşıtlar) (1951) adlı uzun hikâyesi onun ilk eseri olarak kabul edilir. 1956 yılında İki Muhabbet (İki Sevgi) adlı hikâye kitabı yayınlanmıştır.

Adil Yakupoğlu’nun edebi çevre tarafından tanınmasını sağlayan eseri ise 1961 yılında yayımladığı Mukaddes adlı uzun hikâyesidir. Bu esere kadar kaleme aldığı çalışmalar yazarın kendini bulma çabası olarak görülebilir. Mukadddes eserinde hayattaki durgunluk, heyecanlar, hayatın karışıklığı ve zıtlıkları anlatılır. Konusu kısaca: Şerifhan’ın haksızca sevgilisi Mukaddes yerine enstitüye girmesi ve bu olay nedeniyle Şerifhan’ın duyduğu üzüntüdür. Kişinin kendi çıkarı için başkalarını hiçe sayması eserin ana temasıdır.

1963 yılında yayınlanan Bir Feleton Kıssası (Bir Hicvi Fıkra Kıssası) adlı uzun hikâyesi Mukaddes ile benzerlik gösterir. Gazeteci Uçkuncan karakterinin araştırmadan bir kadın hakkında yazdıkları ve gerçeği öğrendikten sonra duyduğu vicdan azabı anlatılır. İnsanın ahlaki yönlerini eleştiren bir anlayışla yazılmıştır.

Kanat Çift Boledi ( Kanat Çift Olur) (1968) adlı uzun hikâyeside, 1960’lı yıllarda bozulan gelenek ve görenekler, aşk ilişkileri, toplumun manevi hayatındaki değişmeler gibi sosyal içerikli konular yer alır. Billur Kandiller (1975), yazarın diğer bir uzun hikâyesidir.

Er Başige İş Tüşse (Yiğit Başına İş Düşünce) (1966) romanı, yazarın savaş yıllarında başından geçen olaylar ve gençliğine ait önemli düşünceleri aktarılmıştır. Henüz on sekiz yaşına gelmemiş olan Meşrep, Köçkar, ve Ekmel karakterlerinin ikinci dünya savaşı yıllarında halk için yapmış olduğu fedakarlıklar anlatılır. Ayrıca bu kahramanların iç dünylarına ait tasvirler yer alır.

1973 yılında Diyanet (Vicdan) adlı romanı yayınlanmıştır. Bu romanında yazar, bir taraftan adaletsizlik yapan Ataközi karakteri üzerinden Sovyet rejimini eleştirirken diğer taraftan Narmurad gibi saf ve vicdanlı insanların halen toplumda var olduğunu göstermek istemiştir.

1988 yılında yayınlanan Ak Kuşlar Appak Kuşlar (Beyaz Kuşlar Bembeyaz Kuşlar) romanı, Diyanet romanının devamı niteliğindedir. Bu romanda da Sovyet döneminin adaletsizlikleri, adam kayırmacılık ve kanunsuzluk gibi konular ele alınır. Bu romanda Diyanet romanına göre daha sert ve daha derin eleştiriler yapıldığı dikkati çeker.

Çağdaş Özbek romanında tarihi roman yazma geleneği Adil Yakupoğlu ile devam etmiştir. Ulugbek Hazinesi (Uluğbey’in Hazinesi) (1974) romanı tarihi roman türünde yazılmıştır. Timur’un torunlarından olan hükümdar Uluğbey’e karşı oğlu Abdüllatif’in taht mücadeleleri ve dönemin tarikatlarının bilim ve gelişmeye karşı tepkileri anlatılır. Gözlemevi kurarak astronomi adına önemli gelişmeler kaydeden Uluğbey’in acıları ve babasını öldüren Abdüllatif’in duyduğu vicdan azabı romanın en etkileyici olaylarındandır. Bu eser yaklaşık 25 dile çevrilmiş, dünya çapında ün kazanmıştır. Ünlü yazar Cengiz Aytmatov, eseri över ve Uluğbey’in Türk tarihi açısnında önemine işaret eden şu satırlara yer vermiştir (Kattabekov vd. 1990: 408).

“ Bu eser yüksek bir değere sahiptir. Sanatsal yönü açısında diğer eserlerden farklı bu tarihi roman beni çok etkiledi. Bu iyi bir eser olduğunu gösterir. Bundan da önemlisi şu ki romanı okurken kalbimde Türk halklarının tarihi için bir iftihar duygusu hissettim. Ulubey, öyle bir deha ki o bizim asırlar boyu süren tarihimize ve geçmişimize şahit. Uluğbey bizim gönlümüzdeki ahımız, hasretimiz, o büyük insani tecrübeler hakkında, dünya hakkında düşünce sahibi, hayattan ders çıkaran bir şahıs… Ulubey, benim için sadece ünlü bir âlim değil aynı zamanda halkarımızın tarihinde en karışık ve en ağır bir faciayı başından geçirdiği için de uludur”

Yakupoğlu’nun diğer tarihi romanı, Köhne Dünya (Eski Dünya) ise 1990 yılında yayınlanmıştır. Gazneli Mahmud dönemini kapsayan romanda, iki Türk bilgini İbni Sina ve Biruni’nin hayatları, bilimsel çalışmaları ve yaşadıkları olaylar kurgulanmıştır. Bu romanda yazar, tarihi gerçekleri, tarihi şahsiyetler ile gözler önüne sermiştir.

Adil Yakupoğlu, edebi hayatının başlarında Çin Muhabbet (Gerçek Muhabbet) (1955), Eytsem Tilim Küyedi, Eytmesem Dilim (Söylesem Dilim Yanar, Söylemezsem Yüreğim) (1956), Yürek Yanmağı Kerek (Yürek Yanmalı) (1957), Alme Küllegende (Elma Çiçek Açtığında) (1960) gibi tiyatro eserleri yazmıştır. Uzun bir aradan sonra 1996’da Emir Timur’un hayatının son yılları ve hayatının anlatıldığı Fatihi Muzaffer yaki Bir Periveş Esiri (Muzaffer Fatihi ya da Bir Peri Eseri) adlı piyesini yazdı. 2000 yılında yazdığı Bir Kaşane Sırları (Bir Köşk Sırları) edebi çevre tarafından beğenildi, yılın en güzel tiyatro eseri olarak ilan edildi (Yoldaşev vd. 2003: 153-154).