Madde Detay

Mehmet Hilmi, Çankırı’nın Çerkeş ilçesinde 1259/1843’te doğmuştur (Aydemir 1954: 4). Keskinli Ali Rıza Efendi’den Kur’an-ı Kerim ve Arapça dersleri alır. Beypazarı’ndaki medreseler ile İstanbul-Yerebatan medreselerinde okur. Cevherîzâde Mehmet Efendi’den icazet alır. 1292/1875’te Çerkeş’e dönerek muallimlik yapar. Aynı zamanda Mesnevî-i Şerif ile Şifâ-i Şerif’i, Sultan Murat Camiinde okuttu. Nakşibendî tarikatının Halidiye kolundan olan Seydişehirli Abdullah Efendi’ye (1807-1903) intisap etmiş, onun yanında manevi eğitimini tamamlamıştır. Şeyhinden Nakşibendî, Kadirî, Sühreverdî, Kübrevî, Çiştî ve Mevlevî tarikatlarından  (Cebecioğlu 2016: 194) icazetini alarak memleketine dönmüş, kendi kurduğu Burhaniyye dergâhında manevi irşada başlamıştır. Aynı zamanda rüşdiye mektebinde muallimliğe, Sultan Murat camiindeki derslerine de devam etmiştir. 1324/1907 yılında hac görevini yerine getirdikten sonra dönerken Cidde’de vefat etmiş, oraya defnedilmiştir. Ölüm tarihi, şair Mecbur Efendi’nin şiiriyle de tespit edilmiştir (Onay 1932: 374).

Mehmet Hilmi Çerkeşî’nin 2 eseri tespit edilebilmiştir:

1. İnsan-ı Kâmil Tercümesi: Muhyiddîn-i Arabî’nin izinden giden Abdulkerim Cîlî’nin (ö.832/1428) tasavvufun temel meselelerini anlattığı “İnsan-ı Kâmil” adlı eserini tercüme etmiştir (Akkuş 2005: 48). Mensur bir eserdir.

2. Mevlid-i Nebî: Eserin tam adı “Mevlîdü’n-Nebî fî Hazreti Hamsi’l-Külliyye”dir. Eser, girişle birlikte on bir bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler şunlardır: 1. Dibâçe 2. Der Beyân-ı Hazret-i Gayb-ı mutlak ve Ahadiyyet ve Vâdiyyet 3. Der Beyân-ı Hazret-i Hayal-i Mutlak 4. Der Beyân-ı Hazret-i Şehâdet 5.Der Beyân-ı Hazret-i İnsân-ı Kâmil 6. Der Beyân-ı Mevlid-i Gayb-ı Mutlak 7. Der Beyân-ı Mevlid-i Esmâî 8. Der Beyân-ı Mevlid fî Hazreti Ervâh 9. Der Beyân-ı Mevlid fi’ş-şehâdât 10.Der Beyân-ı Mevlid fî Beyân-ı Mutlak 11. Der Beyân-ı Vech-i Te’hir-i mevlid-i misâl-i mutlak ez Mevlid-i Hazret-i Şehâdet. Mevlid-i Nebî, toplam 207 beyit olup, aruzun hezec bahrinin “me fâ ‘î lün me fâ ‘î lün fe ‘û lün” kalıbıyla yazılmıştır. Mesnevi nazım şekliyle yazılan bu eserde yarım kafiye kullanılmamış, bilakis tam ve zengin kafiye kullanılmıştır.

Çerkeşli Mehmet Hilmi’nin edebî yönünü gösteren eseri onun yazdığı mevliddir. Muhyiddin-i Arabî’nin vahdet-i vücûd anlayışıyla Hz. Peygamber’in manevi yönünü anlattığı bu eserin edebiyatımızdaki diğer mevlidlerden farkı, yazarın Hz. Peygamber’i “hâzerâti’l-hamsi’l-külliyye” adını verdiği beş hazret (mertebe) üzerinde anlatmasıdır. Bunlar: 1.Gayb-ı mutlak, 2.Gayb-ı izâfî, 3.Hazret-i misal, 4.Şehâdet-i mutlak, 5.Hazret-i câmia (insan). “Eserde önce âlemin ve Hz. Peygamber’in nurunun yaratılması ve bu nurun Hz. Adem’den itibaren Hz. Peygamber’in babası Abdullah’a kadar intikal edişi anlatılır. Mehmet Hilmi, Hz. Peygamber’in maddeten değil de manen bütün varlıklardan önce geldiğini ifade etmek için bu eseri kaleme almıştır” (Akkuş 2005: 52). Çerkeşî’nin halifesi Astarlızâde Hilmi Efendi (1876-1962) ise, Mehmet Hilmi’nin bu mevlidi, manevî ilham ve kerametle yazdığını, eserin Kur’an’ın ruhu olduğunu, âşıkâne şiirlerden oluştuğunu söylemektedir (Akkuş 2005: 52).

Akkuş, Mehmet (2005). “Çerkeşli Mehmet Hilmi Efendi ve Manzum Mevlidi”,  III. Çankırı Kültürü Bilgi Şöleni Bildirileri. Çankırı: Çankırı Valiliği. 41-79.

Aydemir, Şemseddin (1954). Çerkeşli Şeyh Mehmet Hilmi. Ankara: Akın Mat.

http://www.naksibendiliksempozyumu.org  /files/sempozyum_teblig_metinleri.pdf erişim tarihi; 8.11.2020.

Onay, Ahmet Talat (1932). Çankırı Şairleri. C. 2. Çankırı: yyy.

Dibâçe

Nedir ma‘na-yı mevlid evvel anla

Nedir söz kasdını cân ile dinle

Hakîkatta nedir mevlîd ta‘ayyün

Ki ya‘nî diye Hak bir şey içün kün

Taayyün hâs olursa gayb ilinde

İrade kâfirdir kudret dilinde

Bu yerde ca’li halk anlama zinhâr

Ki esmâ vü sıfâtındır bu esrâr

Gel imdi mevlidinin sırrın işit

Havâs u ‘aklını başında iş it

Bu söze bulmak istersen mecâli

Gerek biline sana beş mecâli

Mecâlî ya‘ni beş hazretdir anla

Muhakkikler sözün cân ile dinle

Ki bu beş mertebe beş âlem olmuş

Bu hazretlerde sâlik âdem olmuş

Akkuş, Mehmet (2005). “Çerkeşli Mehmet Hilmi Efendi ve Manzum Mevlidi”. III. Çankırı Kültürü Bilgi Şöleni Bildirileri. Çankırı: Çankırı Valiliği. 41-79.

 Hâtime'den

Çü rûh u cisme berzahdır misâlin

Ne ondandır ne bundandır hayâlin

Ulaşmışdır kesîfe nûrdur ervâh

Karışmışdır ona zulmât-ı eşbâh

Nizâm-ı hâss tavrıymış bu âlem

Ara yerde halife olmuş âdem

Bu iki mushafı bilmiş kemâhî

Bilip nefsin bulmuşdur ilâhî

Kelâm-ı nâtık olup söze gelmiş

Vücûdu aynı aynı yüzde gelmiş

Salât ile selâm velâ-yezâlî

Şuna kim ruhu bulmuşdur kemâlî

Akkuş, Mehmet (2005). “Çerkeşli Mehmet Hilmi Efendi ve Manzum Mevlidi”. III. Çankırı Kültürü Bilgi Şöleni Bildirileri. Çankırı:  Çankırı Valiliği. 72.