Madde Detay

Nahçıvan’da dünyaya geldi. Babasının adı Abdullah, annesinin adı Ümmi Leyla’dır. Babası mersiyehandır. Aslen Nahcıvan’ın Şahtahtı köyünden olup 1877’de Nahçıvan’a göç etti (Gedikli 2008: 101).

İlk tahsiline aile içinde başladı. Devrin tanınmış aydınlarından biri olan büyük kardeşi Şeyh Mehemmed onun eğitimiyle bizzat ilgilendi. İlkokulu bir mollahanede okudu. Daha sonra maarifçi Mehemmed Tağı Sıdkî’nin yeni usülle ders veren Rus-Tatar okullarından Mekteb-i Terbiye’de eğitimine devam etti (Garayev 1998: 534). 1898’de Mekteb-i Terbiye’de okuduktan sonra Tebriz’e geçerek eğitimini sürdürdü. 1903’te Tebriz’den Nahçıvan’a geçen şair, aynı yıl İstanbul’a gitti. Okulu bitirdikten sonra eğitimine devam etmek isteyen Cavid, ağır bir göz hastalığı sebebiyle ağabeyinin yanına Tebriz’e dönmek zorunda kaldı.

1905 yılında Türkiye’ye gelen Cavid, Türk şair ve filozofu Rıza Tevfik’in hazırlık kursunu bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde eğitimine devam etti. İstanbul’da edebiyat çevresiyle -Tevfik Fikret, Abdulhak Hamit- kurduğu irtibat sayesinde Türk ve Batı edebiyatını tanıdı (Tiken 2014: 230). Ülkesine döndükten sonra Nahçıvan (1909-1910), Gence (1911-1913) ve Tiflis’te (1914) edebî faaliyetlerini yoğun bir şekilde devam ettirdi. Bakü’ye yerleşince burada Sefa Mektebi’nde Türk dili ve edebiyatı derslerini okuttu (1915-1918) (Garayev 1998: 535). 1917’de Bakü’de kurulan “Muharrirler ve Edibler Cemiyeti”nin edebiyat komisyonunun üyesi seçildi. Aynı zamanda basında şiirleri ve daha sonra piyesleri yayımlanmaya başladı. 1918 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurulmasıyla birlikte Hüseyin Cavid Bakü’ye taşındı.

Hüseyin Cavid, 1920’den sonra giderek artan baskı ortamında Sovyet rejiminin istediği tarzda eserler vermeye yanaşmadığı için 1930’dan sonra Âzerî matbuatında ağır hücumlara hedef oldu. 1932’de Yazarlar Birliği’ne kabul edildi, fakat yönetimin baskı ve takibinden kurtulamadı. 1937’de rejim düşmanlığıyla itham edilerek tutuklandı, Sibirya’ya sürgün edildi ve eserleri yasaklandı. Sürgünden bir daha geri dönemeyen Câvid’in âkıbeti uzun süre kesinlik kazanmadı. Kaynaklarda ölümü için 1941, 1943 ve 1944 olmak üzere üç değişik tarih yer almaktadır (Garayev 1998: 535). Haydar Aliyev, Hüseyin Cavid’in Sibirya’daki naaşını doğumunun 100. yılında Nahçıvan’a getirtmiş ve adına bir anıt mezar diktirmiştir.

Hüseyin Cavid’in edebî, fikrî ve felsefî görüşlerinin şekillenmesinde İsmail Gaspıralı’nın “dilde, fikirde, işte birlik” ilkesi, Ali Bey Hüseyinzade’nin Füyuzat dergisi, Ziya Gökalp’in Kızıl Elma, Türkçülüğün Esasları adlı eserleri etkili olmuştur (Amanoğlu 2011: 93-100). Ayrıca İstanbul'da eğitim aldığı dönemde tanıştığı yazar ve şairler de Cavid'in fikrî alt yapısının oluşmasında son derece önemlidir.

1904 yılında edebî çalışmalarına başlayan Cavid’in ilk çalışmalarını “Gülçin” ve “Arif” takma isimleri ile yazdığı Türkçe ve Farsça şiirler oluşturur (Erol 2017: 108). Cavid’in en verimli yılları 1910-1936 yılları arasındadır. İlk dönem eserlerinde bireysel ve toplumcu olan Cavid, sonraki dönemlerde ise rejimin baskısıyla gerçekçiliğe kaydı. Hüseyin Cavid'in eserlerinde Türkçülük ve Turancılık düşüncesi önemli bir yer tutmaktadır.

1913’te Geçmiş Günler, 1914’te Bahar Şebnemleri, 1926’dan 1936’ya kadar peyderpey basılan Azer adlı çalışmalar Cavid’in şiir kitaplarını oluşturur. “Türk Dünyasının Shakespeare”i olarak bilinen Cavid, Azerbaycan tiyatrosunun ilk ve en büyük temsilcisidir. Azerbaycan dram tiyatrosunun vücuda getirilişinde de en büyük pay sahibidir. Cavid, şiirin yanında manzum, mensur dram ve trajediler de kaleme alır. Bunlar sırasıyla Ana (1910), Maral (1912), Şeyh Senan (1914), Uçurum (1917), Şeyda (1917), İblis (1917-1918), Peygember (1923), Azer (1926-1937),Topal Teymur (1926), Kinyaz (1929), Seyavuş (1933), Hayyam (1935), Şehla (1935), İblisin İntikamı (1937)’dır (Gedikli 2008: 111-116). Cavid’in Köroğlu isimli bir de senaryosu vardır. Cavid’in şiir ve piyesleri haricinde makale ve mektupları da vardır. Makaleleri genellikle eğitim hususundadır.

Hüseyin Cavid sadece Azerbaycan’da değil, Orta Asya’da bilinen bir sanat adamıdır. Onun halk üzerinde de ciddi etkileri olmuştur. Onun eserlerinde geçen Arif, Afet, Vagif, Siyavuş, Senan, Hayyam, Humar, Şeyda, Maral gibi kahraman adları Azerbaycan’da yaygın olarak kullanılmaktadır. Cavid, İstanbul’da aldığı üniversite eğitimi sırasında öğrendiği Türkiye Türkçesini ömrü boyunca unutmamış, Türkiye Türkçesine has kelime ve deyimleri de eserlerinde sık sık kullanmıştır. Makale ve mektuplarında piyeslerine nazaran ağır bir dil kullandığı göze çarpar. Arapça, Farsça kelime ve terkiplerin kullanıldığı görülür.