Madde Detay

Kazak halkının Orta Cüz’ünün Kıpçak boyunda, eski adıyla Torğay şehri, Amankarağay bölgesinde, şimdiki adıyla Kostanay şehri, Zatobol ilçesinde doğmuştur. Ibıray Altınsarin’in babası, Orta Cüz’ün Kıpçak boyundan Altınsarı, annesi ise Argın boyundan Şegen beyin kızı Ayman’dır. Altınsarin, Kazak halkının oluşumunda hem toplumsal hem de ekonomik olarak çok büyük zorlukların olduğu bir dönemde dünyaya gelmiştir.

ve Altınsarin, dört yaşındayken Babası, Kenesarı isyanında ölünce yetim kalmıştır. İsyan sırasında Altınsarin’i Jetibay Ötemisulı adlı birisi ölümden kurtarmış ve dedesi Balgoja Janbırşıulı’na teslim etmiştir. Altınsarin, dedesi Balgoja’nın terbiyesinde yetişmiştir.

1844 yılında Rus hükümeti, Orenburg Sınır Komisyonu, Kazak çocuklarının okutulup tercüman olarak hazırlanması amacıyla özel okul açılması hakkında karar verilir. 5 Mart 1846 tarihinde Balgoja Bey, açılacak olan okula torunu Altınsarin’in öğrenci olarak kabul edilmesi için Orenburg Sınır Komisyonu’nun başkanı M. V. Ladıjenskiy’e ricada bulunmuştur. Orenburg Sınır Komisyonunun o yılki mart ayının beşinde yayınlanan karara göre Altınsarin, yeni açılacak olan okula öğrenci olarak kabul edilmiştir. Ancak bu okulun açılması gecikmiş, Altınsarin, üç yıl kadar molladan eğitim almıştır.

Altınsarin, 31 Ağustos 1857 tarihinde okuldan mezun olduktan sonra üç yıl kadar (1857-1859) Orenburg Sınır Komisyonuna tayin olan dedesi Balgoja Bey’e tercümanlık görevinde bulunmuştur. 1 Ağustos 1859 tarihinden itibaren Orenburg bölgesel idaresinde tercümanlık görevine başlamıştır.

Altınsarin yirmi beş yaşına geldiğinde, Torğay’da çalıştığı dönemde, Akmeşit ilçesine bağlı Küçük Cüz’den Jappas boyundan Şolak adlı kişinin kızı Ayğanıs ile evlenmiştir. Çiftin, 1882 yılında Abdolla ve 1884'te Abdirahman adlı çocukları dünyaya gelmiştir.

Altınsarin, açılmasına öncülük ettiği okullar için yeni türde kitapların basılması gerektiğini düşünerek Rus ve Batı edebiyatından çocuk edebiyatına ait eserleri incelemiş ve yeni eserler yazmıştır. Ayrıca gramer ve dinî bilgiler içeren kitap yazmış ve yayınlamıştır. Böylece yazılı Kazak edebiyatında çocuk edebiyatının temelini atan, çocuk edebiyatını kuran ve ilk örneklerini veren Altınsarin olmuştur.

Altınsarin, 17 Temmuz 1889’da öğle vaktinde 48 yaşını doldurmasına üç ay üç gün kala ölür. Kendi evinden çok uzakta olmayan Tobıl ırmağının civarındaki babasının mezarının yanına gömülür.

1876 Aralık ayında Kazak çocukları için okuma kitabı yazma işine girişen Altınsarin, Rus ve batılı kaynaklardan gördüğü usulle ve kendi tecrübesiyle 1879 yılında “Kırgızkaya Hrestomatiya” adlı eserini yazdı. Eser Orenburg’da İ. İ. Evfimovskiy Mirovitskiy’in matbaasında basıldı. O dönemde Ruslar Kazakları Kırgız, Kırgızları ise Kara Kırgız diye adlandırmaktaydı. Bu yüzden bu dönemde resmî yazışmaların hiçbirinde de farklı bir isme rastlanmamaktadır. Kazak Türkçesi dil tarihinde kiril alfabesiyle yazılmış ilk eserdir. Hrestomatiya’nın birinci cildini oluşturan bu eser daha sonra biraz kısaltılıp Arap harfiyle “Maktubat” adıyla 1889 yılında Orenburg’da, 1899 yılında Kazak matbaalarında yayınlandı. 1906 yılında Torğay bölgesinin Altınsarin’den sonraki müfettişi A. Vasilyev’in redaksiyasıyla bir hayli zenginleştirilip kiril alfabesiyle Ekim ihtilaline kadar son kez yayımlandı.

Eserin şiir bölümünde “Vasiyet Öleñder” (Nasihatli Şiirler) kısmında başlık verilmeden birçok şiir yayınlanmıştır. Bunlar eserin bugünkü baskılarında ayrı ayrı şiirler olarak verilmektedir. Bu şiirler; “Ey Jigitter” (Ey Yigitler), “Ey Dostarım” (Ey Dostlarım), “Azğan Eldiñ Hanları” (Azmış Halkın Hanları), Araz Bol Kedey Bolsañ Urlıkpenen” (Yoksul İsen Dost Olma Hırsızlıkla) adlı şiirlerdir.

Altınsarin’in Kazak nazmına getirdiği yeniliklerden birisi de tabiat şiirleri yazmış olmasıdır. Mevsimlerin konu edilip sadece o mevsim hakkında yazılan lirik şiirlere, o döneme kadarki Kazak edebiyatında rastlanmış değildi. Altınsarin de bu tür şiirleri yazarken Rus ve batı edebiyatındaki örneklerinden faydalanmıştır. Tabiatı insan hayatıyla bağdaştıran ve tabiatla insan ilişkisini konu edinen Bayron, Puşkin, Lermontov gibi şairleri örnek almıştır. Altınsarin’in tabiat üzerine yazdığı şiirler “Jaz” (Yaz) ve “Özen” (Irmak)’dir. Bu şiirler çağdaş Kazak edebiyatının ilk lirik şiirleridir. Altınsarin ve Abay, mevsimleri müstakil olarak ele alıp şiir yazan ve bu akımın başlangıcını oluşturan yazarlardır.

Altınsarin'in, “Musılmanşılıqtıñ Tutqası” (İslamın Şartları) adlı Arap harfleriyle yazılan eseri 76 sayfadır. Kur’an’ın sureleri ve ayetleri ilk kez açıklamalı olarak Kazak Türkçesinde yayınlanmıştır. Kitabın adından korkan birçok kişi adını bile telaffuz etmemiş, bahsedenler ise araştırmadan geçiştirmiştir. Eser, 1884 yılında Orenburg’da kiril alfabesiyle tekrar yayınlanmıştır. “Musılmanşılıqtıñ Tutqası” dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, iman hakkındadır. İslam dinine göre imanın ne olduğunun, Allah’ın birliğinin, Muhammed’in onun elçisi olduğunun nasıl bilinmesi gerektiği anlatılmaktadır. İkinci bölümde, Allah’a kulluk etme, namaz kılma, oruç tutma, fakirlere sadaka, zekât verme, merhametli ve şefkatli işler yapma, yetimleri koruma, zulümden, hırsızlıktan kötü işlerden uzak durma gibi konulardan bahsedilmektedir. Üçüncü bölümde insanlık ve insaniyetten, dördüncü bölümde ise, okutulan duaların Kazak dilindeki anlamları, Arapça ayetler Kazak diline çevrilmiş olarak verilmektedir.

Altınsarin’in “Musılmanşılqtın Tutaqası”, Kazak ovasına çok önceden Arap memleketinden gelip toplumsal hayatın düşünce, gelenek ve göreneklerinin gelişmesine etki eden, asırlar boyu devam edip gelen İslam dini hakkında Kazak diliyle yazılmış ilk okuma kitabıdır.

Altınsarin’in eserleri arasında iki makalesini, çıkardığı gazeteyi ve mektuplarını da değerlendirebiliriz. Makaleleri “Orenburg Bölgesinde Kazakların Ölen Kişiyi Gömme ve Onun Adına Yemek Verme Âdeti” ve “Orenburg Bölgesinde Kazakların Kız İsteme ve Düğün Âdeti”dir. Gazete ise “Kazak Gazetesi” olup Altınsarin 1883 yılı Ocak ayında ilk sayısını kendi eliyle yazdığı “Qazaq Gazeti”’ni çıkarır.