İbnülemin Mahmut Kemal İnal

(d. 17 Kasım 1871 / ö. 14 Mayıs 1957)
Kalem memuru, Arşiv uzmanı, Kütüphaneci, Müze müdürü, Koleksiyoncu
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Mahmut Kemal İnal hakkında en geniş malumat, müellifin meşhur eseri Son Asır Türk Şairleri'nin sonunda bulunan “Kendime Dair” bölümü ile yakın dostu ve kendisi gibi biyografi yazarı olan Hüseyin Vassaf’ın Kemalü’l-Kemal adlı eserinde mevcuttur (İnal: 2013: 2625-2669; Hüseyin Vassaf 2009: 79-224). Hayatı ve eserleri üzerine yazılan bu eserlerdeki bilgilere göre; yakın çevresinin kendisine “güvenilir dost” anlamına gelen “İbnü’l-emin” olarak hitap ettiği Mahmut Kemal, 17 Kasım 1871’de İstanbul’da doğmuştur. Babası, Sadrazam Yusuf Kamil Paşa’nın mühürdarı Mehmet Emin Paşa, annesi ise Hamîde Nergis Hanım’dır.

Kendisi ve kardeşi Ahmet Tevfik küçük yaştan itibaren hem dinî bakımdan güçlü bir ailede hem de Yusuf Kamil Paşa’nın konağı gibi siyasî ve entelektüel olarak çok üst sınıf bir çevrede büyümüştür. Mercan Ağa Sıbyan Mektebi’nde ve Süleymaniye Camii İmareti’nde başladığı eğitiminin yanı sıra Trabzonlu Hoca Hüsnü Efendi, Mehmet Akif’in babası İpekli Hoca Tahir Efendi, Hasan Tahsin Efendi ve Leon Efendi gibi dönemin çok önemli simalarından dinî ilimler, hat, Farsça ve Fransızca dersleri almıştır. Daha sonra Mülkiye Mektebi’ni ve Hukuk Mektebi’ni tamamlayan İbnülemin, 1889’da Babıâli’nin Vilâyât-ı Mümtaze kalemine girmiş, Bâbıâli’nin ilga edilişine kadar otuz üç sene aralıksız sürecek olan bürokrasi hayatı başlamıştır. Bu memuriyeti ona yaşattığı ümitler ve hayal kırıklıkları yanında kendisine devlet görgüsü ile çok kuvvetli ve yüksek seviyeli siyasî ve edebî bir çevre kazandırmakla kalmamış; ayrıca eserlerine ilk elden malzeme sağlamıştır. (Akün: 2000: 250).

1922’ye kadar Sadrazamlık dairesine bağlı kurumlarda Mektubî Kalemi müdürlüğü, Müdevvenat-ı Kanûniye Kalemi müdürlüğü, Takvim-i Vekayi gazetesi müdürlüğü, Dîvânı-ı Hümâyûn başkâtipliği gibi üst düzey pek çok görev yürütmüştür. Ayrıca bu görevlerini yürütürken 1914’te vakıflara ait sanat eserlerinin kaybolmalarına, çıkan I. Dünya Savaşı nedeniyle zarar görmelerine, imha edilmelerine veya yurtdışına çıkarılmalarına engel olmak için büyük gayretler sonunda Süleymaniye Camii İmareti’nde Evkâf-ı İslâmiye Müzesi’ni kurmuştur. Fakat bu konudaki hassasiyeti, kendi topladığı kıymetli el yazması eserleri korumaya yetmemiş, önemli bir kısmı İstanbul’un işgali esnasında Fransız ve İngiliz kuvvetleri tarafından yağmalanmış veya tahrip edilmiştir.

Cumhuriyetin ilk yıllarında da benzer kültürel mirası koruma ve tasnif etme görevleri üstlenmiş; İsmail Saib Sencer'le birlikte kütüphaneler tasnif işleri ilmî müşavirliği, Vesâik-i Tarihiye Tasnif Heyeti başkanlığı ve reisü’l-hattâtîn Kâmil Efendi'yle birlikte de Mısır’da çeşitli devirlere ait hatların düzenlenip sınıflandırılması gibi benzer görevleri liyakatle yerine getirmiştir.

Halil Nihat, Ahmed Haşim, Fazıl Ahmet, Hüseyin Daniş, Mehmet Akif, Hüseyin Vassaf, İsmail Saib Sencer, Süleyman Nazif, Ali Canip, M. Fuad Köprülü gibi dönemin ilmî ve edebî açıdan en önde gelen şahsiyetleriyle yakın dostluk ilişkileri kuran İbnülemin (Akün 2000: 251,259); hayatının son dönemlerinde ise edebiyat, tarih, sanat gibi çok farklı alanlarda eşsiz eserler vücuda getirmiştir. Hiç evlenmeyen, bütün mal varlığını da hat, el yazması ve diğer kültürel materyalin temini ve muhafazasına harcayan Mahmut Kemal İnal, 24 Mayıs 1957’de vefat etmiş, Merkez Efendi Kabristanı’nda defnedilmiştir.

Asabi mizaçlı, geçimsiz ve çok titiz bir karaktere sahip olduğu ifade edilen (Gürlek 2017: 15) İbnülemin, Tarik, Tercümân-ı Hakikat, Resimli Gazete, Hazine-i Fünun, Beyanü’l-Hak, Asır, Mütalaa, Mir’at-ı Maarif, Ceride-i Sufiyye gibi dönemin önemli dergi ve gazetelerinde yayımlanan makalelerinin yanı sıra tarih, ticaret, askerî, hukuk, dinî ilimler, şiir, hikâye, roman gibi çok farklı alanlarda ve türlerde eserler kaleme almış, fakat özellikle biyografileriyle şöhret bulmuştur.

İbnülemin’in en önemli eseri olan Son Asır Türk Şairleri, Fatin Tezkiresi’ne zeyl olarak yazılmış ve 1853’ten eserin basıldığı dönem olan 1930’a kadar yaşamış olan 574 şairin biyografisini içermektedir (Levend 2014: 448). Kendi ifadesiyle üç yüz sene önce yaşayan şairler hakkında teferruatlı bilgiler mevcut ise de beş on sene önce yaşamış bir şair hakkında yeteri kadar bilgi bulunmadığı (İnal 1999: 3) için bu eseri kaleme almıştır. Biyografileri oluştururken çoğunlukla şairlerin kendilerinden mektup yoluyla elde ettiği birinci dereceden bilgilerden istifade etmiş, müellifler ve eserleriyle ilgili kendi yorumlarını da ifade etmekten çekinmemiştir. Ayrıca bir romancı bakış açısına ve kuvvetli bir müşahede gücüne sahip olan İbnülemin, mizah kudreti ile eserine özel bir renk katmış, daha yakın olduğu şairleri daha kudretli, bir kısmını ise genel özellikleri ile ele almıştır (Tanpınar 2015: 417).

Diğer önemli biyografik eseri de Son Sadrazamlar'dır. Eserinde yer verdiği bilgileri fotoğraf ve belgelerle desteklemesi bir yana eserin en önemli özelliği insanları ve hadiseleri çok yakından adeta dibinden görmekten gelen bir perspektif değişikliliği hissettiren bir üslupla yazılmış olmasıdır (Tanpınar 2015: 422). Kendisi de sadrazamların hepsini yakından tanıdığını, pek çoğunun hizmetinde bulunduğunu, önemli bir kısmının aile hayatına kadar yakınlaştığını ifade etmiş (Gürlek 2018: 293); son devir sadrazamlarıyla ilgili başka kaynaklarda bulunamayacak ve başkası tarafından bilinemeyecek teferruatlı bilgiler derlemiştir.

Kişisel zevk ve merakı arasında olan hat sanatı çerçevesinde de Son Hattatlar adlı bir biyografik eser oluşturmuş, benzer değer ve tarzda kaleme aldığı Hoş Sada'da ise son dönem Türk musikişinaslarının biyografilerini kaleme almıştır.

Şeyhülislam Yahya, Hersekli Arif Hikmet ve Leskofçalı Galip’in divanlarını, bazı eksiklikler olmasına rağmen, tenkitli metin neşri yöntemiyle neşretmiş; şairlerle ilgili hatalı bilgileri düzeltmiş, geniş biyografileri de ekleyerek yayımlamıştır (Karavelioğlu 2010: 55).

Kendisi de şair olan İbnülemin, şiirlerinin bir kısmını Mevzun Sözler adıyla bir araya getirmişse de bastıramamıştır. Fakat nazire geleneği çerçevesinde oluşturduğu, bir tek şiire yazılan on dokuz nazireyi derleyerek yayımladığı Gülzar-ı Nezair (Gür 2018: 125), şiir adına farklı bir örnek olarak nitelendirilebilir.

Bütün bu eserlerinin yanı sıra hikâye ve roman türünde de eserler kaleme almış; İslam dini ve medeniyeti, onun yüceliği ve önemli şahsiyetleri çerçevesinde pek çok ilmî çalışma yayımlamıştır.

Kaynakça

Akün, Ömer Faruk (2000). İbnülemin Mahmut Kemal, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 249-262.

Gür, Nagihan (2018). Son Dönem Osmanlı Edebiyatının Nazire Derleyicisi İbnülemin Kemal İnal ve Gülzar-ı Nezair Adlı Mecmuası, Bilig, 84, 123-157.

Gürlek, Dursun (2017). İbnülemin Mahmud Kemal İnan Cumhuriyet Devrinde Bir Osmanlı Efendisi.

Gürlek, Dursun (2018). Ayaklı Kütüphaneler. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.

Hüseyin Vassaf (2009). Kemalü’l-Kemal. (Haz. İsmail Kara, Fatih M. Şeker). İstanbul: Dergah Yayınları.

İnal, İbnülemin Mahmud Kemal (1999). Son Asır Türk Şairleri (Haz. Müjgan Cunbur). Cilt 1. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

İnal, İbnülemin Mahmud Kemal (2013). Son Asır Türk Şairleri (Haz. Ayşegül Celepoğlu). Cilt 5. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

Karavelioğlu, Murat A. (2010). İbnülemin’in Divan Neşirleri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 4, 27-58.

Levend, Agah Sırrı (2014). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.

Tanpınar, Ahmet Hamdi (2015). Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergah Yayınları.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ LOKMAN TAŞKESENLİOĞLU
Yayın Tarihi: 10.04.2019
Güncelleme Tarihi: 20.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Eser-i Kamil PaşaAsır / İstanbul1308İnceleme
Ravzatü'l-Kemal- / İstanbul1308Araştırma
Ahlak- / İstanbul1308Araştırma
Menâfi‘u’s-Savm- / İstanbul1309Araştırma
Hülâsa-i Ticâret- / İstanbul1309Araştırma
RahşânAsır Gazetesi / Selanik1313Roman
SabihAsır Gazetesi / Selanik1316Roman
Bir Yetîmin SergüzeştiMütalaa Gazetesi / Selanik?Roman
Kemâlü’l-HikmetTercüman-ı Hakikat / İstanbul1327İnceleme
Kemâlü’l-İsmetRuşen Matbaası / İstanbul1328İnceleme
Kâmil Paşanın Sadâreti ve Konak Meselesi- / İstanbul1328Biyografi
Kemâlü’s-Safvet- / İstanbul1331Biyografi
Gelenbevî- / -1332Biyografi
Nûrü’l-Kemâl- / --Biyografi
Dîvân-ı HikmetAsar-ı Müfide Kütüphanesi / İstanbul1335İnceleme
Şeyhülislam Yahya DivanıAsar-ı Müfide Kütüphanesi / İstanbul1334İnceleme
Dîvân-ı GâlibAsar-ı Müfide Kütüphanesi / İstanbul1335İnceleme
Târihçe-i Evkâf ve Terâcim-i Ahvâl-i NüzzârEvkaf Nezareti / İstanbul1335Biyografi
Menâkıb-ı Hünerverân MukaddimesiTürk Tarih Encümeni Külliyatı / İstanbul1926İnceleme
Tuhfe-i Hattatîn Mukaddimesi- / -1928Biyografi
Son Asır Türk Şairleri (Kemâlü’ş-Şuarâ)Türk Tarih Encümeni Külliyatı / İstanbul1930-1941Biyografi
Türklerin, Arap Harflerini Tanzim ve İhya Etmek Suretiyle İlme ve Medeniyete Hizmetleri- / İstanbul1932Araştırma
Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar (Kemâlü’s-Sudûr)Maarif Matbaası / İstanbul1940-1953Biyografi
Son Hattatlar (Kemâlü’l-Hattatîn)Maarif Basımevi / İstanbul1955Biyografi
Hoş SadaMaarif Basımevi / İstanbul1958Biyografi

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1AZÎZÎ, Mustafad. ? - ö. 1585Doğum YeriGörüntüle
2AFÎF, Afîf Sâlih Efendid. ? - ö. 1843Doğum YeriGörüntüle
3HASÎB-İ ÜSKÜDÂRÎd. ? - ö. 1786Doğum YeriGörüntüle
4NİYAZÎ, İsmaild. 1871 - ö. 1911Doğum YılıGörüntüle
5Hasan Remzid. 1871 - ö. 1919Doğum YılıGörüntüle
6Safvet Nezihid. 1871 - ö. 1939Doğum YılıGörüntüle
7ALİ KAZAKLId. 1893 - ö. 1957Ölüm YılıGörüntüle
8Hamit Salih Asyalıd. 29 Ekim 1917 - ö. 21 Haziran 1957Ölüm YılıGörüntüle
9EYÜP SABRİ LERMİOĞLUd. 1886-1887 - ö. 01.07.1957Ölüm YılıGörüntüle
10Abdullah Sabrid. 1 Temmuz 1867 - ö. 21 Temmuz 1939MeslekGörüntüle
11Halil Nihat Bozteped. 1882 - ö. 17 Şubat 1949MeslekGörüntüle
12Taha Torosd. 1912 - ö. 26 Ocak 2012MeslekGörüntüle
13Feraizcizade Mehmed Şakird. 1853 - ö. 1911Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Muhiddin Raif Yengind. 1880 - ö. 30 Aralık 1955Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15İsmail Hami Danişmendd. 1889 - ö. 12 Nisan 1967Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16KEMÂL, Kemâl Ahmed Deded. 1526-27(?) - ö. 1601-02 veya 1615 (?)Madde AdıGörüntüle
17İrfan Ünver Nasrattinoğlud. 18 Aralık 1937 - ö. ?Madde AdıGörüntüle
18Fatma İrfan Serhand. 9 Ocak 1915 - ö. 18 Ağustos 1992Madde AdıGörüntüle