Madde Detay

1284/1867'de İstanbul'da doğdu. Asıl adı Mehmed Celâl'dir. Celâl, şiirlerinde kullandığı mahlasıdır. Jandarma Dâ'iresi Re'îsi Ferîk İsmâil Hakkı Paşa'nın Hâlid Efendi'den sonra ikinci oğludur. Hakkı Paşa-zâde sanıyla tanındı. Ailesinin kökleri baba tarafından Buhara'ya kadar uzanır. İsmail Hakkı Paşa'nın dedesi olan Buharalı Osmân Efendi, gençliğinde Buhara'dan İstanbul'a gelerek evlenmiş ve bu evlilikten Mehmed Celâl'in dedesi Mehmed Efendi doğmuştur. Mehmed Efendi askeriyeye intisab ederek binbaşılığa kadar yükselmiştir.

Mehmet Celal'in çocukluğu babası İsmail Hakkı Paşa'nın memuriyeti dolayısıyla Şam, Beyrut, Sofya, Erzincan, Erzurum, Antakya, Halep ve Adana’da geçti. Düzenli bir tahsil görmeyen Mehmet Celal, babasından ve özel hocalardan Farsça, edebiyat, riyaziyat, vb. dersleri aldı. Osman Efendi adlı bir hocadan musiki meşk etti. Gençlik yıllarında, Büyükada'da yaşayan Rum asıllı Köçeoğlu Kirkor’un kızı Anna’ya âşık oldu. Anna'nın başka biriyle evlenmesi üzerine karşılıksız kalan bu aşk, zaten hassas bir ruha sahip olan Mehmet Celal’i derinden etkiledi. İlk evliliği uzun sürmeyen Mehmet Celal, ikinci evliliğini Fehime Hanım ile yaptı. Henüz 14 yaşında olan Fehime Hanım’ın bebeğiyle birlikte doğum esnasında ölmesi Mehmet Celal'in hayatını iyice perişan etti. Toplamda 5 kez evlenen Mehmet Celal’in bu evliliklerinden Mümin ve Kemal isminde iki oğlu ve doğum esnasında ölen Hatice isminde bir kızı oldu.

Mehmet Celal, 1882’de Jandarma Dairesi Tahrirat Kalemi’ne kâtip olarak girdi, daha sonra mümeyyizliğe yükseldi. 1899'da “dördüncü rütbeden Mecidî nişanı” kazandı. Anna’ya olan aşkını bir türlü unutamayan ve eşini kaybeden Mehmet Celal, yaşadığı olumsuz olaylar sonucu kendisini içkiye vererek derbeder bir hayat sürdü. 1902'den sonra aklî dengesinde görülen bozukluklar, tedavi gördükten sonra yeniden işrete dönmesi sebebiyle görevini ihmal etmeye başladı. 1909'da Jandarma Dairesi Tahrirat Kalemi’ndeki mümeyyizlik görevinden emekliye ayrıldı. Bir süre Şemsülmaârif Mektebi ile bazı özel okullarda “kitabet” ve “kavaid-i Türkiye” dersleri verdi.

Cinnet hâlinin sürdüğü günlerden birinde Hasan ismindeki genç bir uşakla babasının konağından ayrılarak Yalova'ya kaçmış, pederi Hakkı Paşa'nın teşebbüsleri üzerine Karamürsel'de yakalanarak İstanbul'a geri getirilmiştir. Bir aralık evi basılıp II. Abdulhamîd aleyhtarı bazı yazılar da bulununca babası onu Beşiktaş muhafızı Hasan Paşa'ya teslim etti. Karakolda beş on gün tutuklu kalan Celâl'i hapsedilmekten ve ceza görmekten koruyamayacağını anlayan Hasan Paşa onu kurtarmak için saraya deli olduğunu arzederek Fransız Hastanesi’nin “mecanin koğuşu”na yatırılmasını sağladı. Burada iki ay kadar tedavi görüp çıktıktan sonra yeniden içkiye başladı. Yine delilik alametleri göstermesi üzerine tekrar “hezeyan-ı mürteiş” sebebiyle hastaneye yatırıldı. Hastaneden çıktıktan sonra aynı serseri hayatına devam etti. Ömrünün bundan sonraki beş altı yılını derbeder, perişan ve yarı mecnun bir hâlde geçirdi. Sonunda içki yüzünden karaciğeri harap oldu ve 25 Ocak 1330/1912 tarihinde 45 yaşlarındayken İstanbul'da vefat etti. Ailesinin intisap ettiği Yenikapı Mevlevihanesi'ne defnedildi.

“Celal”, “Hakkı Paşazade Mehmet Celal”, “Jandarma Dairesine Mensup Celal” imzalarını kullanmıştır. Güçlü bir hafızaya sahip olan Mehmet Celal, irticali şiir söylemedeki ustalığı sebebiyle “şair-i mader-zad”, “şair-i şirin-makal”, “şair-i zi-irtical” unvanıyla anılmıştır. Şiir, hikâye ve romanlarının çoğunda Büyükada ve orada yaşadığı aşkları işlemiş, bu nedenle de edebiyat çevrelerinde “Ada şairi” lakabıyla tanınmıştır.

Kısa hayatı boyunca hemen her türde çok sayıda eser veren Mehmed Celâl henüz on iki yaşındayken Erzurum'da halk edebiyatına yönelmiş, saz çalmayı öğrenmiş; Âşık Kerem, Âşık Garîb, Tâhir ile Zühre gibi halk hikâyelerini ve Âşık Dertli ile Âşık Ömer'in dîvânlarını okuyarak onlardan pek çok şiiri de ezberleyip onları taklide çalışmıştı. Daha sonra İstanbul'a döndüklerinde edebî mecmua ve gazeteleri hararetle takip etmiş, bir yandan da Fuzûlî, Nef'î, Nâ'ilî, Şeyh Gâlib gibi şairlerin dîvânlarını okumaya ve şiirlerini ezberlemeye çalışmıştı. Bu arada musikiye meylederek Osman Efendi adlı bir zattan musiki dersleri aldı ve şarkı meşketti.

İlk yazısı, Adana'da Seyhan isimli mahalli bir gazetede yayınlanmıştır. Çukurova’daki ziraata dair yazılan bu makale yayınlanırken pek çok müdahaleye uğramıştır. İlk şiirlerini Tercüman-ı Hakikat’e, Muallim Naci'nin yönettiği edebiyat sütununa göndermiştir. 5 Mart 1884’te yayınlanan ve “Nazire” başlığını taşıyan ilk şiiri Muallim Naci’nin gazeline yazılan bir naziredir. Mehmet Celal’in ilk şiirlerinde şekil, üslup, kelime kadrosu, vs. bakımından Divan şiiri geleneğine bağlı kaldığı görülür. Küçük yaştan itibaren Divan şiirini takip etmesi ve edebiyata Muallim Naci dairesi içerisinde dâhil olması bunda etkili olmuştur. Mehmet Celal, 1887 tarihinden itibaren yeni ve Batılı nazım şekillerini kullanmış, şiirlerinde yeni temlere yer vermiştir. Bu serbest ve yeni tarz şiirlerin ortaya çıkmasında Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hamit Tarhan’ın etkisi olmuştur.

Muallim Naci'nin Tercüman-ı Hakikat’ten ayrıldıktan sonra “Tarih-nüvis-i Âl-i Osman” memuriyetiyle görevlendirilmesi üzerine Mehmet Celal de Osmanlı sultanları için müstakil şiir kitapları yazmıştır. Osmanlı sultanlarının hayatına ve tarihe dair yazılan bu 12 eserin hepsi de manzum ve mesnevi şeklindedir. Osmanlı Edebiyatı Numûneleri adlı eseri ise onun en önemli kitaplarından biri olarak değerlendirilmektedir.

Mehmet Celal’in hikâye, roman, şiir, mensur şiir ve musahabe tarzında atmıştan fazla eseri kitap olarak basılmıştır. 19 romanı, 22 uzun hikâyesi, birçoğu mecmua sayfalarında kalan yüze yakın kısa hikâyesi vardır. Tercüman-ı Hakikat, Şafak, Saadet, Ceridetü’l-Hakayık, Gülşen, Gayret, Mürüvvet, Maârif, Hazine-i Fünun, Muktebes, Malumat, Mektep, Resimli Gazete, Musavver Fen ve Edep, Servet, Sabah, İrtika, Musavver Terakki gibi dönemin en önemli dergi ve gazetelerinde şiir, mensur şiir, makale, musahabe, hikâye ve romanları neşredilmiştir.

Mehmet Celal’in sade bir üslupla, basit vakalar üzerine kurulu, genellikle aşk ve aile temalı hikâye ve romanları teknik, dil ve üslup bakımından zayıftır. Ancak romantik ve santimantal bir üslupla yazdığı eserleri devrinde fazlaca okunmuştur. Bir Kadının Hayatı, onun en çok okunan romanıdır. Cemile, Elvah-ı Sevda, Küçük Gelin ve İsyan romanları ise Türk edebiyatında köy romanının gelişimi açısından dikkate değerdir. Karabibik'ten (Nabızade Nazım) önce yazılan Cemile romanıyla Mehmet Celal, Türk edebiyatında köye ilk açılan yazarlardan biri olmuştur.

Devrin popüler yazarlarından biri olan Mehmed Celâl, eserleriyle yeni yetişen edebi nesil üzerinde etkili olmuştur. Şiir, hikâye ve romanlarında görülen marazî hassâsiyet, ele aldığı aşk konuları, duygularındaki aşırı romantizm, edebiyat heveskarı gençleri kendisine çekmiş, bu özellikleriyle Celâl onların edebiyatla tanışmalarında ilk ve en çok okudukları, başlangıçtaki kalem denemelerinde taklide çalıştıkları edebiyatçılar arasına girmiştir. Genç şairlerden onun şiirlerini tanzîr edenler, şiirinde işlediği Ada, Anna, Venüs gibi temleri kendi şiirlerine taşıyanlar olmuş, hatta Mehmed Celâl'in kendisi için şiir yazanlar dahi çıkmıştır (Andı 1995: 19-35). İbnü'r-Reşat Emin Rıfkı, Ferid Rebii, Kâtipzade Nazif, Muhiddin, Babanzade H. Sabri, Lamih Necdi, Talat Cafer gibi dönemin genç şairleri onun şiirlerini tanzir etmişlerdir. Hüseyin Cahit Yalçın, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Yahya Kemal Beyatlı gibi isimler de Mehmet Celal’in eserlerinden övgüyle bahsetmiştir.

Mehmet Celâl'in "yakında neşrolunacaktır" veya "der-dest-i tab'dır" kaydıyla ilan edilen ancak kütüphane kataloglarında yer almayan eserlerini M. Fatih Andı tespit etmiştir. Bu eserlerin isimleri şunlardır: Manzûmelerim, Nesirlerim, Şair, Fıkarat-ı Muhayyele, Tahattur, Letaif-guyan-ı Şuara, Teverrüm, Âşina-yı Nigâh, İki Kanarya, Mai Sünbül Yahut Pembe Bir Gül, Tarih-i Asr-ı Hazret-i Padişahî(1995:31).