Madde Detay

Mu’azzam Han Çağatay sahasının kadın şairlerinden olup Türkiye’de hakkında bilgi bulduğumuz tek çalışma Kızıltunç’a aittir (2012: 749-750, 756). Araştırmacı; Müzeyyene Aleviye’nin, özel kütüphanesindeki bir “Beyaz”da (antoloji) tespit ettiği Mu’azzam Han’a ait gazelleri ve onunla ilgili bilgileri Töhtesin Celalov’a (1980) vermesiyle adının kayda geçtiğini belirtmiştir. Söz konusu kaynaktan aktarıldığına göre Mu’azzam Han, 1257-8/1842 yılında Hocend’in Çarşenbe kazasının Mescid-i Surh Mahallesinde doğmuştur. Babası Mîr Sa’îd, devrinin aydınlarından biri olup çocuklarının eğitimine önem vermiş, şiir ve edebiyat konusunda yetenekli kızı Mu’azzam Han üzerinde önemli etkileri olmuştur. 16 yaşındayken İşan Han’la evlenen Mu’azzam Han eşinin ailesinin yaşadığı Cızzah/Cizzeh’a yerleşmiştir. Kocası, ölen ağabeyinin karısını ikinci eş olarak almak zorunda kalmıştır. Önce buna çok üzülen Mu’azzam Han, ardından dört çocuğunun da ergenlik çağında vebadan ölmesi üzerine büyük acılar yaşamış, sonunda kötürüm olup yatağa düşmüştür. Zor kuşullarda ve kimsesiz bir halde 1335-6/1917 yılında vefat etmiştir. Öldüğünde 75 yaşlarındadır. Cenazesine çok kimsenin katılması şöhretini göstermesi bakımından önemlidir. 19. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan Çağatay kadın şairi Habîbe Han’ın şairin yeğeni olduğu belirtilmiştir.

“Çistân” (Farsça “çîst ân”dan “o nedir” anlamında aruzla yazılan bilmece) çözmekteki başarısı üzerine babasının ve ağabeyinin taktirini kazanan Mu’azzam Han, çok genç yaşta şiir yazmaya başlamıştır. Onun 25 sayfadan oluşan ilk dönem şiirleri 1334-5/1916 yılında Taşkentli Sanem Han Ayim tarafından yayımlanmak üzere Taşkent’e götürülmüşse de bunlar adı geçen kadının ölümü üzerine basılmadan kaybolmuştur. Yakınlarının rivayetine göre Mu’azzam Han’ın yüz varaktan fazla tutan diğer şiirleri de kaybolmuştur. Onun günümüze ulaşan az sayıdaki şiiri son dönemlerinde kaleme aldıklarından oluşmaktadır. Bunlar şairin anısına sevenleri tarafından bir araya getirilmiştir. 

Mu’azzam Han, klasik Fars ve Çağatay edebiyatını takip eden bir şairdir. Aruz veznini başarıyla kullanabilmesi, akıcı üslubu, parlak fikirleri, ifadesindeki kesinlik dolayısıyla klasik şiirde kendine özgü yeri olan sanatçılardandır. Dert, elem, matem, ayrılık, zamandan ve felekten şikâyet konuları şiirlerinde hakimdir. Ahmed Yesevî’den önemli ölçüde etkilenen şairin Yesevî tarzı tasavvufî şiirler de kaleme almıştır. Şiirlerinde toplum ve gelenekler karşısında kadınların yaşadığı mağduriyetlere de değinen şair, klasik şiir geleneğine uygun olarak aşk, şarap, tabiat, sevgilinin fiziki ve ruhî portresi gibi temalara da yer vermiştir (Kızıltunç 2012: 750-751).

Celalov, Töhtasın (1980). Özbek Şaireleri. Taşkent: Gafur Gulam Neşriyatı.

Kadirova, Mahbube (1958). “Muazzam Han”. Özbekistan Hatın-Kızları Jurnalı  4.

Kızıltunç, Recai (2012). “Çağatay Edebiyatında Kadın Şairler”. Turkish Studies 7(2): 731-759.

Gazel

Felekning cevridindür könglüme âzâd her sâ’at

Cerâhetlik köngülge sancılar köp hâr her sâ’at

Cemâling ârzûsıda kızıl gül aldige barsam

Tiger her hâridin könglümge [köp ?] âzâ[r] her sâ’at

Firâkıngda bolupmen Tilbe vü özümni bilmeymen

Kılurmen nâle vü feryâd Mecnûn-vâr her sâ’at

Kay u mahlûk kadem koysa mining beytü’l-hazânımge

Kılurmen aldide vasfıngnı min tekrâr her sâ’at

Közimdin uykunı ihrâc kıldı şâm-ı hicrânıng

Anıngçün [kim] dem-â-dem yıglaram hûn-âb her sâ’at

…

Tabîbler aydı hicrân derdini[ng] dârûsı ölmekdür

Anıngçün min bolupmen hecr ile bîmâr her sâ’at

Felek sâkîsi sundı câm-ı gam içtim yıkıldım min

Gamıng tugyânıdın kaynap çıkar zengâr her sâ’at

Felek tarh-ı cüdâlık salmasun [hîç mu min âşıkka]

Cüdâlıkdın Muʼazzam tartadur âzâr her sâ’at

(Kızıltunç, Recai (2012). “Çağatay Edebiyatında Kadın Şairler”. Turkish Studies 7(2): 750-751.)