Madde Detay

Asıl adı Mustafâ Sâfî’dir. Şair Tosyalı Reşîd Efendi-zâde Mehmed Emîn Nüzhet Bey (ö.1867)’in oğludur. 1862’de babasının defterdar olarak görev yaptığı Yanya’da doğdu. Henüz beş yaşındayken babasını kaybetti. Askerî kaymakamlardan ve Memâlik-i Osmâniyyenin Tarih ve Coğrafya Lügati’nin müellifi ağabeyi Ali Cevâd Bey (ö.1914) tarafından yetiştirildi. İlk tahsilini Üsküdar Fındıklı Mektebinde tamamladıktan sonra Paşakapısı Rüştiyesine girdi. Rüştiye tahsilinden sonra Selimiye Camii’nde ders veren Berkofcalı Abdurrahman Efendi’den bir süre dinî ilim tahsil etti. Şair Köysancaklı Abdülkâdir Efendi’den Farsça, Arapça ve edebiyat dersleri aldı. 1880’de Üsküdar Bidayet Mahkemesi kâtipliğine daha sonra da Askerî Tekaüd Sandığı Tahrirat memurluğuna getirildi. Bu görevden ayrıldıktan sonra bir müddet de Zeyrek Rüştiyesinde Farsça öğretmeni olarak çalıştı. Daha sonra Fırka-ı Askeriyye Mühimme kâtipliği göreviyle Trablusgarp’a gönderildi. Buradaki görevinde iki yahut dört yıl kadar çalışmasına rağmen, askerî fırka komutanı Ârif Paşa ile anlaşamadığı için hastalığını da bahane ederek görevinden istifa ile tekrar İstanbul’a dönerek münzevi bir hayat yaşamaya başladı. Hersekli Ârif Hikmet’in delaletiyle bir süre Damad Mahmûd Celâleddîn Paşa’nın meclislerine devam etti ve paşanın maaşlı nedimi oldu. Paşanın oğlu Prens Sabahattin’in özel hocalığını yaptı. 1899’da Üsküdar’da bir attar dükkânı açtı. Paşa’nın Avrupa’ya kaçmasından sonra onunla olan münasebetinden dolayı yapılan bir ihbar üzerine 1899 Şubat’ında Halep’e sürüldü. Halep mektupçu muavinliği görevinde iken yakalanmış olduğu hastalıktan kurtulamayarak 19 Haziran 1901 Çarşamba günü vefat etti. Cenazesi hükümet konağı civarındaki Cebîle Kabristanı’na defnedildi. Manastırlı Rıfat Bey, “Çıkıp cem söyledi târîh-i fevtin/Safâ-yı cennete azmetti Sâfî” beytiyle vefatına tarih düşürmüştür. İçkiye çokça düşkünlüğünden bahseden kaynaklarda Sâfî’nin evlenip evlenmediğine dair herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Sâfî’nin, dördü basılmış, biri ise yazma hâlinde beş eseri vardır.

1. Dîvânçe-i Sâfî: Ta'lik hatla, yirmi dört varaktan oluşan yazma bir eserdir. Gayr-i müretteb olan Dîvânçe’de iki na‘t ve regâibiyye başlığıyla verilen 3şiir ile 42 gazel, 13 kıta ve 10 müfred yer almaktadır.

2. Cidâl-i Sa‘dî Bâ-Müddeî: 1303/1886’da yayımlanan bu eser, Üsküdarlı Sâfî’nin ilk matbu eseridir. Sadî’nin Gülistân’ında yer alan bir hikâyenin manzum çevirisidir.

3. Nev-Bâve-i Kavâid-i Fârisî: Yazarın 1307/1890'da basılan ve toplam 74 sayfadan oluşan bu eseri Farsça dilbilgisiyle ilgilidir.

4. İslâm-ı Hazret-i Ömer Yâhud Bir Hârika: Hz. Ömer’in Müslüman oluşunu anlatan bir mesnevidir. 1308 (1891)’de Kasbar matbaasında basılmıştır.

5. Şi‘r-i Sâfî: 1317/1899 tarihinde Dersaadet Kasbar Matbaası'nda basılan bu eser Dîvânçe’den seçilen 29 gazelden oluşmaktadır.

Üsküdarlı Sâfî, henüz kırk bir yaşında iken genç sayılabilecek bir yaşta ölmesine rağmen yaşadığı dönemde eserleriyle dikkatleri üzerine çeken ve Namık Kemal, Muallim Naci, Süleyman Nazif, Rıza Tevfik gibi dönemlerinin büyük edebiyatçıları tarafından övülen bir şairdir. Özellikle, “İslâm-ı Hazret-i Ömer Yâhud Bir Harika” ve “Cidâl-i Sa‘dî Bâ-Müddeî” adlı eserleri çok beğenilen ve okunması tavsiye edilen kitaplardan olmuştur.

Ali Cevad (1317). Memâlik-i Osmâniyyenin Tarih ve Coğrafya Lügati. C. IV. İstanbul. 1130-1132.

Ali Enver (1309). Semâhâne-i Edeb. İstanbul.

Bursalı Mehmet Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul. 292.

Edebiyât-ı Umûmiyye Mecmuası (1918). Nu. 68-37. 694.

Necib Asım (1311). Kitâb. İstanbul. 179.

Özcan, Hidayet (hzl.) (2000). İbnü'l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri. C. III. Ankara: AKM Yay. 

Rıza Tevfik (1944). “Hurûfî Mezhebine Sâlik Bir Şâir: Sâfî”. Yeni Sabah.

Süleyman Nazif (1338). “Edebiyatımızda Gazel”. Peyâm-ı Sabah.

Tahirü’l-Mevlevî (1329). Nazm ve Eşkâl-i Nazm I. İstanbul. 71-72

Tatlıdilzâde Ahmed Sâfî. Sefînetü’s-Sâfî. Süleymaniye Ktp. (Mikrofilm arşivi nr. 2096). X. 1120-1121.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990). “Sâfî Mustafa Bey (Üsküdarlı Sâfî”. C. VII. İstanbul: Dergâh Yay. 413.

Uçman, Abdullah (1990). “Sâfî”. Büyük Türk Klasikleri. C. IX. İstanbul: Ötüken Yay. 208.

Üsküdarlı Sâfî (1303).Cidâl-i Sa‘dî Bâ-Müddeî. İstanbul: Matbaa-i Ebu’z-Ziya.

Üsküdarlı Sâfî (1307). Nev-Bâve-i Kavâid-i Fârisî. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Üsküdarlı Sâfî (1308). İslam-ı Hazret-i Ömer Yahud Bir Harika. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Üsküdarlı Sâfî (1317). Şi‘r-i Sâfî. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Üsküdarlı Sâfî. Divançe-i Sâfî. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi. Demirbaş Nu.: 046076.

Yıldız, Alim (2001). “Üsküdarlı Sâfî’nin İslâm-ı Hazret-i Ömer Yâhud Bir Harika Mesnevisi”. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. (XIII-XIV): 219-249.

Yıldız, Alim (2002). “Üsküdarlı Sâfî’nin “Şi‘r-i Sâfî” İsimli Eseri Üzerine”. CÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. (VI-II): 269-287.

Gazel

Hûrîleri cennetde sana dâye sanırlar

Başlarda taşırlar seni pîrâye sanırlar

Ol hüsn ile âyîneye oldukça mukâbil

Ay aksediyor safha-ı deryâya sanırlar

Dîdârını bir cevher-i nâ-yâb sayanlar

Karşında bizi müflis-i bî-vâye sanırlar

Kûyunda rakîbi beni dem-beste görenler

Yek-dîgere dargın iki hem-sâye sanırlar

Sermâyeyi aşk ehli muhabbetde bulurlar

Sâfî cühelâ serveti sermâye sanırlar

Gazel

Sana ol hal ile ol kâkül-i fettân yaraşır

Bana sevdâ ile ahvâl-i perîşân yaraşır

Sana hande bana girye ezelî kısmetdir

Güle gülmek yaraşır bülbüle efgân yaraşır

Hangi ma‘mûr dile celb-i sürûr eyleyeyim

Böyle vîrân gönüle mihnet ü ehzân yaraşır

Zînet-i cismini bir câmeye tahsîs etme

Ne giyersen sana ey hüsrev ü hûbân yaraşır

Aşkıdır gönlüme zînet verecek ol şûhun

Kalbi Sâfî olana cevher-i îmân yaraşır

Gazel

Cân verdiğim îfâ-yı ‘uhûd etmek içündür

Mahvolduğum isbât-ı vücûd etmek içündür

Ecsâd gibi menzil-i süflîye tenezzül

Ervâh gibi ‘arşa su‘ûd etmek içündür

Gözler ruh-ı cânâna nigâh etmeğe me’mûr

Serler kadem-i yâre sücûd etmek içündür

Sed çekdiğim imkân-ı huzûzâtıma karşı

Hep nefsime ta‘yîn-i hudûd etmek içündür

Ser-mest-i müdâm olduğu Sâfî-i nizârın

Terk-i elem-i bûd ü nebûd etmek içündür

(Üsküdarlı Sâfî. Dîvânçe-i Sâfî. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi. Demirbaş Nu.: 046076.)