M. Ayaz İshaki İdilli

(d. 23 Şubat 1878 / ö. 22 Temmuz 1954)
Yazar, Gazeteci
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Türkiye Dışı)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Tatar edebiyat ve basın dünyasının tanınmış isimlerinden olan Ayaz İshakî, Kazan ilinin Çistay ilçesinin Yevşirme köyünde İlacetdin Hazret ailesinin bir ferdi olarak dünyaya gelmiştir. Ayaz İshakî, 5 yaşında okumayı öğrenir ve ilkokul eğitimini kolayca tamamlar. O,1890 yılında Çistay Medresesindeki öğrenimine başlar, 1893 yılında Kazan’ın Kül Boyu Medresesinde eğitimini devam ettirir (Nurullin 1991: 5; Kamalıeva 2009: 45-46) Ayaz İshakî’nin öğrencilik yıllarında çeşitli medreselere gidip dinî, ilmî, edebî, tarihî konularda dersler alır, tartışma gecelerine katılır. O, bu dönemde Rusya’da Türk dilinde çıkarılan tek gazete olan “Tercüman”ı devamlı okur. İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı bu gazete, Türk halklarını aydınlığa ve yeniliğe çağırmasıyla, bu düşüncelere gönül veren Ayaz İshakî’nin fikri gelişimine büyük katkı sağlamıştır (Kamalıeva 2009: 46).

Ayaz İshakî, 1897’de Emirhanovlar Medresesinde çalışmaya başlar. İshakî, Türk edebiyatını çok iyi öğrenir. Daha sonraki senelerde yazar, Rus ve Batı Avrupa edebiyatı ile yakından ilgilenir. 1902 yılında Orenburg’un Hüseyniye Medresesinde çalışır. Ayaz İshaki, Rus edebiyatından özellikle L. Tolstoy, İ. Turgenev; Batı edebiyatından Knut Hamsun,Guy de Mauppasant, Oscar Wilde’nin eserlerini büyük bir ilgiyle takip eder. Bütün bu bilgi birikiminin ardından kendisi de yazmaya başlar. Kısa sürede “Taalümde Saadet veya İlim Öğrenmede Rahat Ömür (1899)”, “Kelepüşçü Kız (1900)” hikâyeleri; “Üç Hatın Bilen Tormış (1900)” dramı onun büyük bir yazar olduğunu gösteren ilk eserleri olarak ortaya çıkar (Nurullin, 1991: 5-6; Kamalıeva 2009: 47).

Yazar, 1904 yılında Putilyakov adına “Tan Yıldızı” gazetesi çıkarır. Çarlık hükümetine karşı konuşmalar yapar, yazılar yazar; bu sebeple ara sıra hapse atılır, daha sonra ise sürgün edilir. “Tan Yıldızı” kapatılınca, çalışmalarını 1907 yılının Nisan-Ağustos aylarında çıkarılan “Tavış”(Ses) gazetesinde devam ettirir. Ayaz İshakî, 4 Nisan 1913’te serbest bırakılır fakat Kazan’da yaşamasına izin verilmez. Yine de gizlice Kazan’a gelir. O, ilk defa kendi yönetiminde Y. Akçura, M. Bigiyev, S. Remiyev, M. Gafuri, Z. Velidi'lerin de katılımı ile “İl” gazetesini çıkarır. “İl”, 1915’te hükümet tarafından kapatılır. Bundan sonra Moskova’da “Bizim İl” (1916-1917) adlı gazeteyi çıkarırlar (Kamalıeva: 2009: 50).

Ayaz İshakî’nin millî özerklik hayalleriyle hareket ettiği ve Türk halklarının birliğinin sağlanması için mücadele ettiği sıralarda, Ekim Devrimi gerçekleşir. Devrimciler galip gelir, yönetim Bolşeviklerin eline geçer. Ayaz İshakî, Türk dünyasının bütünlüğünü reddetmeden içinde bağımsız bir İdil-Ural fikrini savunmaktadır. Millî devlet ideali ile çalışanların çoğu hapse atılır. Ayaz İshakî de vatanını terk etmek zorunda kalır ve Çin’de, sonraları ise Fransa’da, Almanya’da, Polonya’da yaşar. Temmuz 1939’da Türkiye’ye göç eder. (Mehmutov, Gaynanova 1991: 656; Kamalıeva 2009: 52) Bir müddet İstanbul’da kalır, daha sonra Ankara’ya yerleşir. Ayaz İshakî 22 Temmuz 1954 yılında vefat eder ve Edirnekapı Şehitliği’ne defnedilir.

Ayaz İshakî’nin eserleri, işlediği konularıyla, betimlemeleriyle, karakterleriyle yaşadığı çağını yansıtır. Yazar, Arap, Fars ve Rus edebiyatlarını da yakından tanır. Şairane hislerle ve zorluklarla dolu hayatını eserlerine yansıtmıştır. Onun idealleri ve milletine olan inancı, sağlam karakterinin temellerini oluşturur. Eserlerinin zenginliği ve başarısı, ele aldığı konuların çokluğu, hayatın çeşitli yönlerini yansıtabilmesi ve oluşturduğu tiplerin renkliliğinden kaynaklanmaktadır. Yazarın tarihî eserlerinde de, edebî eserlerinde de zamanın meselelerini aydınlatma, aktüel problemleri çözme çabası öne çıkar. Ayaz İshakî’nin roman ve hikâyeleri Tatar nesir tarihinin büyük bir bölümünü teşkil eder. Onun eserleri olmaksızın, devrime kadarki Tatar köy ve şehir hayatını, medresesini, öğrencisini, hocasını ve daha pek çok yönünü tam olarak ortaya koymak mümkün değildir. Onun tasvir yeteneği çok güçlüdür. Örneğin, “Dilenci Kız” romanında Kazan’daki hayat, fakir mahalleler, genelevler, yalancılık, kirlilik, hasta kadınlar, hasta çocuklar ürpertici şekilde tasvir edilir. Medrese ve öğrenci hayatının hem kötü hem de iyi taraflarını, şakalaşmalarını, oynayıp gülmelerini ve hatta kavgalarını iç sıcaklığıyla tasvir eder. Ayaz İshakî’nin nesirleri psikolojik tasvirler açısından da oldukça zengindir. Kahramanların iç dünyaları genellikle tabiat şartlarıyla paralel olarak verilir (Nurullin, 1991: 5; Kamalıeva 2009: 52-53).

Tatar tiyatrosunun ilk resmî temsili 21 Nisan 1906 yılında Ufa’da Ayaz İshakî’nin “Üç Kadınla Hayat” dramı ile açılır. Ayaz İshakî, genellikle dram, üzücü çatışmalar üzerine eserler ortaya koyar. Ayaz İshakî kadın hak ve özgürlüğünü savunan bir yazardır. O, eserlerinde kadın haklarına önem verir, onların yaşamını kolaylaştırmaya çalışır. Bazen kadınların düştükleri kötü durumları ortaya koyarak çözüm yollarını gösterir. Kadınları genellikle ileri görüşlü, becerikli, erkeklere göre daha aktif olarak tasvir eder (Mehmudov, İlyalova, Gıyzzet 1988: 34; Kamalıeva 2009: 53).

Ahlaki ve terbiyevi noktadan bakıldığında dinin iyi taraflarını görür. Halkı yakınlaştırmada, bir araya toplamada dinin rolünü iyi bilir. Ayaz İshakî’nin Ruslara karşı olduğu hakkında fikirler de bulunmaktadır. Eserlerinde Rus-Tatar ilişkilerine büyük yer vermekle birlikte onun düşmanlığı Rus halkına karşı değildir. O, büyük ölçüde tenkidini devrin Rus yönetimine yöneltmiştir. Ayaz İshakî, Rus edebiyatını, Rus yazarlarını çok okumuştur. Ruslara karşı olduğu söylenen “Züleyha" piyesinde, o aynı zamanda “merhametli bir Rus ihtiyarına” da vakıa kahramanları arasında yer verir. Ekim Devriminden sonra Ayaz İshakî’ye bazı iftiralar atılır. Hatta en büyük Tatar yazarlarından bazıları bile, onu Tatar edebiyat dünyasından dışlamaya çalışır. Basında hakkında sürekli olumsuz yazılar yayımlanır. Bu arada edebiyat tarihi kitaplarına onunla ilgili maksatlı yorumlar yerleştirilir. Bu yayınlarda onun “ırkçı” olduğunu iddia ederler. Bu arada “komünist” olduğunu söyleyenler de çıkar. Zamanın geçmesiyle gerçekler anlaşılır, görüşler değişir. Onun vatanını, milletini ne kadar sevdiği, ömrünü bu uğurda harcadığı gerçeği kabul edilir (Sehepov 1997: 97; Kamalıeva 2009: 55).

Kaynakça

İshakî Gayaz (1991) Zindan. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.

İshakî Gayaz (1991), Zindan. Önsöz. Nurullin İbrahim. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. s.5.

İshakî Gayaz (1991) Zindan. Makale yazarları Mehmüdov Henüz, Gaynanova Lena "Zarıgıp Kötken Miras".Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, s.656.

Kamalıeva, Alsu (2009). Romantik Milliyetçi Ayaz İshakî. Ankara: Grafiker Yayınları.

Mehmudov, Henüz; İlyalova, İltani; Gıyzzet, Bayan (1988), Oktyabrge Kadergi Tatar Teatrı. Kazan:Tatarstan Kitap neştiyatı.

Sehapov, Ehmet (1997). İshakıy İcatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DOÇ. DR. ALSOU KAMALIEVA
Yayın Tarihi: 10.12.2019
Güncelleme Tarihi: 28.10.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Тəгәллемдә сәгадат (Taalümde Saadet)? / Kazan1899Hikâye
Кəлəпушче кыз (Takkeci Kız)? / Kazan1900Hikâye
Бай углы (Zenginin Oğlu)? / Orenburg1903Roman
Өч хатын белəн тормыш (Üç Kadın ile Hayat)? / Kazan1903Tiyatro
Ике йоз еладан соң инкыйраз (İki Yüzyıldan donra İnkıraz)? / Kazan1904Roman
Ике гашыйк (İki Aşık)? / Orenburg1903Tiyatro
Очрашу, яки Гөлгыйзэр (Karşılaşma ya da Gülizar)? / Orenburg1903Hikâye
Мөгаллим (Muallim)? / Kazan1907Tiyatro
Җыeнтык (Seçme Eserler)? / Kazan1907Hikâye
Алдым-бирдем (Aldım-Verdim)? / Kazan1908Tiyatro
Солдат (Asker)? / Kazan1908Hikâye
Телəнче кызы (Dilenci Kızı)? / Kazan1907, 1909, 1914Roman
Җəмгыять (Cemiyet)? / Kazan1910Tiyatro
Тoрмышмы бу? (Hayat mı Bu?)? / Kazan1911Tiyatro
Мулла бабай (Hoca Efendi)? / Kazan?1912Roman
Фамилия сəгадате (Aile Saadeti)? / Kazan1912Hikâye
Сөннəтче бабай (Sünnetçi Dede)? / Kazan1913Hikâye
Шəкерт абый (Şakirt Ağabey)? / Kazan1913Hikâye
Бер тоткарнын саташуы (Bir Mahkumun Sayıklaması)? / Kazan1914Roman
Тартышу (Tartışma)? / Kazan1917Tiyatro
Зөлəйха (Züleyha)? / Kazan1917Tiyatro
Мөгəллимə (Muallime)? / Peterburg1914Tiyatro
Жених (Damat)? / Peterburg1914Tiyatro
Ул əле икелəнə идe ( O daha şüpheleniyordu)? / Moskova1916Hikâye
Дулкын эчендə (Dalga İçinde)? / Berlin1937Tiyatro
Өйгə таба (Eve Doğru)? / Berlin1938Roman
Көз (Güz)? / Berlin1938Hikâye
Җан Баевич (Can Bayoğlu)? / Berlin1939Tiyatro
Züleyha"Türk Yurdu" dergisi / ?1926Tiyatro
Өйгə таба /Üyge Taba ( Eve Doğru )Sertel Matbaası / İstanbul1941Roman
Өйгə таба /Üyge Taba ( Eve Doğru )Ötüken Yayınevi / İstanbul1967Roman
Алдым-бирдем (Aldım Verdim)? / Kazan1912Tiyatro
Сөннəтче бабай (Sünnetçi Dede)? / Peterburg1912Roman
Тәүбәкәр хaтын (Tövbekar Hatun)"Kazan" dergisi / Kazan1974Hikâye
Нищенка. Мулла-бабай (сборник)Татарское книжное издательство/Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan1915Roman
Идель-Урал (idil-Ural)? / Paris1933Makale
Идель-Урал (idil-Ural)? / Paris1933Makale
Идель-Урал (idil-Ural? / Tokio1934Makale
Зиндан (Zindan)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan1991Tiyatro
Әсәрләр, 15 томда. T. 1. (Eserler 15 ciltten oluşmaktadır. 1. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan1998Hikâye
Әсәрләр, 15 томда. T. 2. (Eserler 15 ciltten oluşmaktadır. 2. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan1999Hikâye
Әсәрләр, 15 томда. Т. 3. (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 3. cilt)Tataristan Kitap neşriyatı / Kazan1998Roman
Әсәрләр, Пьесалар . 15 томда. T.4 (Eserler, Piyesler. 15 ciltten oluşmaktadır. 4. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2003Tiyatro
Әсәрләр, 15 томда. Т. 5. (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 5. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2009Hikâye
Әсәрләр, 15 томда. Т. 6 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 6. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2005Makale
Әсәрләр, Публицистика.15 томда. Т. 7. (Eserler, Makaleler. 15 ciltten oluşmaktadır. 7. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2008Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 8 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 8. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2001Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 9. (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 9. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2012Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 10 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 10. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2013Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 11 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 11. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2011Makale
Устазбикэ (Hoca Efendinin Karısı)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan1997Hikâye
Сайланма әсәрләр (Seçme Eserler)İdil-Press / Kazan2002Roman
Әсәрләр, 15 томда. Т. 12 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 12. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2012Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 13 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 13. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2012Makale
Әсәрләр, 15 томда. Т. 14 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 14. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2013Otobiyografi
Әсәрләр, 15 томда. Т. 15 (Eserler, 15 ciltten oluşmaktadır. 15. cilt)Tataristan Kitap Neşriyatı / Kazan2014Makale

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1ALİ KOCAd. 1926 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2KORKMAZ, H. Şaban Korkmazd. 1948 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
3KARACAOĞLANd. ? - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4KERİM MUSAYEVd. 1878 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
5MUSTAFA, Boyabatlıd. 1878 - ö. 1915Doğum YılıGörüntüle
6ZİYADİN CEMAYd. 1878 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
7Efzayiş Suat Yalçınd. 1894 - ö. 27 Ocak 1954Ölüm YılıGörüntüle
8Mahmut Şevket Özdönmezd. 13 Temmuz 1873 - ö. 1954Ölüm YılıGörüntüle
9YILDIRIM, Mevlüt Yıldırımd. 1896 - ö. 04.04.1954Ölüm YılıGörüntüle
10Nurmırat Sarıhanovd. 1906 - ö. 04.05.1944MeslekGörüntüle
11Ilgın Olutd. 1969 - ö. ?MeslekGörüntüle
12Hakan Bıçakçıd. 27 Şubat 1978 - ö. ?MeslekGörüntüle
13Bayram Bilge Tokeld. 1957 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Abdurauf Abdurahim Fitretd. 1886 - ö. 4 Ekim 1938Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Gurbangulı Berdimuhamedovd. 29 Haziran 1957 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16AYAZ/AYAZÎ, Köprülü-zâde Ayaz Beyd. ? - ö. Ağustos 1763Madde AdıGörüntüle
17GÜLÜMHAN, Hatice Ayazd. 1962 - ö. ?Madde AdıGörüntüle
18AYAZÎ/KURBANOĞLU/MUSTAFA, Mustafa Ayazd. 13.09.1964 - ö. ?Madde AdıGörüntüle