Fakir Baykurt

Tarık Kırat, Yaşar Yalçın, Osman Akpürçek, C. Kurtbay, H. Durukan, Mehmet Gazi
(d. 15 Haziran 1929 / ö. 11 Ekim 1999)
Yazar, Eğitimci
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Asıl adı Tahir olan Fakir Baykurt, Burdur’un Yeşilova ilçesinin Akçaköy’ünde doğdu. Tahir ismini resmî bulan Baykurt, takma adı olsun istedi. Bir gün postadan onun adına gelecek olan evrak yanlışlıkla Fakir Baykurt’a diye geldi ve aradığı adı buldu. Annesi Elif, Kara Aliler’in kızı; babası Kara Veli, Dütçeler’den idi. Babasının yaşamında yokluk, askerlik ve mahkemeler bitmedi; iki yılda döneceği askerlik hayatı 14 yıl sürdü, birçok cephede savaştı. Kara Elif’in dünyaya getirdiği sekiz çocuğun altısı hayatta kaldı. Baykurt, dokuz yaşında iken babası kağnıdan düşüp hayatını kaybetti (Cevdet Kudret 2009: 391; Şermet 2007: 11-13).

1936’da ilkokula başladı. Babasının ölümü üzerine köye gelen dayısı onu Burhaniye’ye götüreceğini ve okutacağını söyledi. Okumayı isteyen Baykurt dayısı ile gitti ancak bu onun için sürgün oldu. Dayısı vaatlerini yerine getirmeyerek Baykurt’u çalıştırdı. İkinci Dünya Harbi başlayınca dayısı orduya çağrıldı, Baykurt bir süre yengesine ve dayısının çocuklarına baktıktan sonra köyüne geri döndü. İlköğretimden mezun olduktan sonra enstitüye başvurmak üzere Gönen’e gitti. 1948'de enstitüden mezun olan yazar, Kavacık’ta öğretmenliğe başladı. 1951'de Muzaffer Hanım’la evlendi. Bu evlilikten Işık, Tonguç ve Sönmez adını verdikleri çocukları oldu (Yanardağ 2005: 12).

Kavacık’tan sonra Dereköy’de öğretmenlik yaptı. Gazi Eğitim Edebiyat Bölümü'nü 1955'te başarıyla tamamladı. Sivas Lisesi'ne tayini çıktı. Hafik Ortaokulu'nda Türkçe öğretmeni olarak görevlendirildi. Askerlik görevini bitirdikten sonra 1959 Eylül ayında Şavşat Ortaokulu'nda göreve başladı. Aynı yıl Ankara’daki Teknik Öğretim Müsteşarlığı Yapı İşleri Bölümü'ne ataması yapıldı. Daha sonra Millî Eğitim Bakanlığı'nda ilköğretim müfettişi olarak çalıştı. 1962’de Bakanlığın bir yurtdışı projesi kapsamında eğitim almak üzere Amerika’ya gönderildi. 1965'te Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) başkanı oldu. Daha sonra Millî Folklor Enstitüsü'nde uzman olarak çalıştı. 1969'da Gaziantep’in Islahiye ilçesindeki Fevzipaşa Ortaokulu'nda göreve başladı. 1970’te ODTÜ Halkla İlişkiler ve Yayım Müdürlüğü'ne getirildi. 1977'de İsveç’te öğretmen yetiştirme çalışmalarına katıldı. 1978’de Kültür Bakanlığı'nda danışman oldu. Daha sonra Almanya’da RAA adlı bir eğitim merkezinde beş yıl çalıştı. Bu görevi bitince Duisburg’da bir ortaokulda öğretmenlik yaptı. 1990'da Pestalozzi okulunda ders vermeye başladı ve 1995’te emekliye ayrıldı. 2 Eylül 1999 tarihinde karaciğer tahlil sonuçlarının kötü çıkması üzerine Essen Üniversitesi Kliniğine havale edildi. Baykurt, 11 Ekim 1999 günü pankreas kanserine yenik düşerek hayatını kaybetti. Türkiye Yazarlar Sendikası önünde yapılan törenle 14 Ekim 1999’da Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi (Şermet 2007: 14-47; Yanardağ 2005: 1-20).

Yazma serüvenine ilkokul öğrencisiyken hece şiirleri yazarak başladı. Gönen Köy Enstitüsü'nde öğretmenleri de şiir yazmasını teşvik etti. Derslerdeki başarısından dolayı okul kitaplığında görevlendirildi, bu sayede edebiyat dergi ve gazetelerini okuma fırsatı buldu. 1945'te Türk’e Doğru dergisinde “Fesleğen Kokuluma” adlı ilk şiiri çıktı. Şiirin kendisini eğittiğini söyleyen yazar, şiir uğraşılarıyla birlikte diğer edebî türlere de yöneldi. Şiir çalışmalarından sonra köy notları yazmaya başladı. Bunlar, hikâye ve romana geçişinin bir hazırlık safhası niteliğindeydi. Köy gerçekliğini başlangıçta hikâye ile vermeye başladı. Hikâyecilikteki kabiliyetini romancılık takip etti (Yanardağ 2005: 62-71).

İlk kitabı, 11 öyküden oluşan Çilli (1955) adlı eseri oldu. “Kavacık öyküleri” dediği bu hikâyelerde köy yaşayışını anlattı. İlk romanı, Yılanların Öcü’nde (1959) varsıl-yoksul mücadelesini ele aldı. Bu romanıyla Yunus Nadi Roman Ödülü’nü aldığında büyük bir ilgi topladı. Efendilik Savaşı (1959) adlı kitabı, köydeki yaşayışı ve olayları anlatan hikâyelerden oluştu. Irazcanın Dirliği (1961) romanı, Yılanların Öcü romanının devamı niteliğinde oldu. Onuncu Köy (1961) adlı romanda enstitü mezunu bir öğretmenin köylüyü bilinçlendirme çabası yer aldı. Karın Ağrısı (1961) adlı hikâye kitabında köye dair gözlemlerini yansıttı. Cüce (1964) adlı hikâye kitabında Şavşatlı bir köylünün acı durumunu işledi. Bu üç eser, daha sonra Remzi Kitabevi tarafından Çilli-Karın Ağrısı-Cüce adıyla 1971’de tek kitap olarak yayımlandı. Amerikan Sargısı (1967) adlı romanda, Amerikancı politikaların halka yansıması ve bunun gülünç sonuçları işlendi. Kaplumbağalar (1967) adlı romanda bir köy eğitmeninin, köyün yaşamını değiştirme çabası yer aldı. Tırpan (1970), TRT Roman Ödülü'nü aldı. Tırpan’da yaşlı bir ağa ile evlenmek istemeyen bir genç kızın, kaderine karşı gelerek ve direnerek var olma savaşını anlattı. Anadolu Garajı’nda (1970) hikâye unsurlarını daha sağlam bir şekilde kullanmaya başladı. İlk hikâyelerinde dikkat çeken mahalli özelliklerin azaldığı görüldü. On Binlerce Kağnı’daki (1971) hikâyelerin kaynağını halk oluşturdu. Köygöçüren (1973) romanında köyün su problemi işlendi. 21 hikâyenin yer aldığı Can Parası (1973) adlı eserle Sait Faik Hikâye Armağanı’nı aldı. İçerdeki Oğul’da (1974), cezaevinde kaldığı dönemlerde tanıdığı insanların yaşamlarını hikâye etti. Keklik (1975) romanında haksızlığın, ahlaksızlığın olduğu bir memlekette, biri genç biri yaşlı iki yüreğin her şeye rağmen doğrudan, adaletten yana olduğu mesajını işledi. Sınırdaki Ölü’de (1975) 25 hikâyenin üçü ödül aldı. Irazca Üçlemesi’nin devamı olan Kara Ahmet Destanı 1977’de yayımlandı. Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kara Ahmet Destanı adı altında edebiyat tarihlerine “Irazca Üçlemesi” olarak geçen romanların esas kahramanı Irazca, marjinal karakterli yaşlı kadınların ilk örneklerindendir. Yayla (1977) romanını yazmadan önce romanla ilgili dil ve çevre araştırmaları için üç hafta Toroslar’da kaldı. Kalekale’de (1978); üretken, yaratıcı, koşullarını değerlendirip değiştirebilen insanların hikâyelerini yazdı. Barış Çöreği’ndeki (1982) hikâyeleri, Almanya’da yaşayan göçmen çocukların gözüyle yazdı. Gece Vardiyası (1982) hikâye kitabı, Türk işçilerinin ağır çalışma koşullarını anlattı. Bu hikâyeler, yazarın bizzat gözlemlediği ya da Türk işçilerinden dinleyip yazdığı hikâyelerden oluştu. Gece Vardiyası ile Alman Endüstri Birliği (BDI)’nin Yazın Ödülü’nü aldı (1985). Yüksek Fırınlar (1983) romanında, aynı kültürden iki insanın farklı bir kültür ortamında yaşadıkları çatışmayı ele aldı. 1986’da yayımlanan Duisburg Treni kitabında Almanya’da kaldığı 1979-1985 yıllarında yazdığı hikâyeleri topladı. Duisburg üçlemesinin ikincisi olan Koca Ren (1986) kitabında, Türkiye’nin Duisburg’tan görünümünü romanlaştırdı (Kaplan 1997; Enginün 2002; Şermet 2007; Yanardağ 2005).

Edebiyata şiirle başlayan Baykurt iki şiir kitabı yayımladı: Bir Uzun Yol (1989) ve Ateş Dikenleri (1997).

Fakir Baykurt, 1950’li yıllarda edebiyat dünyasına girdi. Ona göre sanatın görevi “engelleri aşmak, devrim yapmak”tı. Roman ve hikâyeye, hayata karşı tavır almayı ve devrimci tutuma yönelmeyi sağlama görevi yükledi. Yazara göre sanatçının ve sanatın gayesi, toplum sorunlarına eğilmek, kitleleri uyandırmak ve bilinçlendirmek olmalı idi. Ele aldığı konuyu, işlediği sorunu eleştirel gerçekçi bir bakışla yansıttı. Hikâyelerinde köy gerçeklerini, köyün değişik kesimlerinden portrelerini, köydeki insanların acılarını, dertlerini, sorunlarını işledi. Eserlerinde kırsal kesim insanının yaşama biçimini, sorunlarını, ilişkilerini gözleme yaslanarak anlattı. Romanlarında köylünün kader saydığı yoksulluktan kurtulması için mücadeleci tiplerin gerekliliğini vurguladı. Bu konuda en olumlu eleştirileri Kaplumbağalar romanı ile aldı. Bununla birlikte Baykurt, roman ve hikâyelerine Türkiye’de yaşanan yapısal değişimi dönemsel olarak yansıtmaktan geri durmadı. Kurgusal eserlerinde izleksel bir devinim ve değişim hep görüldü (Enginün 2002: 328; Andaç 1997: 9-14; Yanardağ 2005: 74, 88, 89).

Sanatın halkla ilişki kurmasını, halktan beslenmesi gerektiğini vurguladı. Ancak eserlerinde mahalli söyleyişe yoğun olarak yer vermesi ve şiveye dayalı anlatımdaki ısrarcı tutumu eleştirilmesine sebep oldu. Baykurt’un eserleri köy romanı ya da köy edebiyatı kategorisinde değerlendirildi. Ancak yazar kendi eserleri hakkında bu yargıya olumsuz baktı. Ona göre yazdıkları köyün ya da şehrin yaşamına ayna tutmaktaydı. Baykurt, sadece köy gerçekliğini konu edinmedi. Almanya’ya göç eden Anadolu insanının iki kültür arasında kalmışlığını, yeni kimlik arayışını, farklı bir kültüre entegrasyon sürecinde yaşadığı değişim ve sorunları, kuşaklar arası çatışma ve farklılıklarını da anlattı (Komisyon 2010: 194-196; Şermet 2007: 85-87, 90-92; Yanardağ 2005: 458-479).

Romanları, hikâyeleri, şiirleri, denemeleri, öz yaşam öyküsü, çocuk kitapları, halk masalları, değerlendirme yazıları ile eserleri çeşitlilik gösterdi. Kendi ifadesine göre onun için en uygun tür, romandı. Bir söyleşide hikâye türünü ciddiye almasında etkili isimler olarak Sabahattin Ali, Sait Faik, Çehov ve Hemingway’i sayan Baykurt, romana geçişte hikâyeyi bir basamak olarak görmediğini belirtti (Andaç 1997: 23). 1955’ten 2000’lere uzanan tarihî zaman içinde yaşanan olaylar ve bu olayların özellikle “köy insanı” üzerindeki yansımalarını eserlerine taşıdı. Baykurt’un birçok eseri Almanca, Fransızca, Hollandaca, Bulgarca, Rusça ve Gürcüceye çevrilerek yayımlandı.

Kaynakça

Andaç, Feridun (1997). “Aydınlanmanın Işığında Fakir Baykurt’un Uğraşı ve Eylemi”. Aydınlanmanın Işığında Sanat İnsanlarımız III Fakir Baykurt. İstanbul: İde Yayınları. s. 9-14.

Andaç, Feridun (1997). “Bugünden Düne Fakir Baykurt İle”. Aydınlanmanın Işığında Sanat İnsanlarımız III Fakir Baykurt. İstanbul: İde Yayınları. s. 15-34.

Cevdet Kudret (2009). Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman III. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Enginün, İnci (2002). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Kaplan, Ramazan (1997). Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy. Ankara. Akçağ Yayınları.

Komisyon (2010). Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 194-196.

Komisyon (Tarihsiz). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Dergâh Yayınları. s. 357-358.

Şermet, Sevim Karabela (2007). Fakir Baykurt (Hayatı ve Romanları Üzerine Bir İnceleme). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Yanardağ, Mehmet Fetih (2005). Fakir Baykurt’un Hikâye ve Romanlarının Tema ve Yapısı Üzerine Bir İnceleme. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ CELAL ASLAN
Yayın Tarihi: 22.02.2019
Güncelleme Tarihi: 19.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
ÇilliYeditepe Yayınları / İstanbul1955Hikâye
Yılanların ÖcüRemzi Kitabevi / İstanbul1959Roman
Efendilik SavaşıKöy ve Eğitim Yayınları / Ankara1959Hikâye
Efkâr TepesiRemzi Kitabevi / İstanbul1960Deneme
Onuncu KöyRemzi Kitabevi / İstanbul1961Roman
Irazca'nın DirliğiRemzi Kitabevi / İstanbul1961Roman
Karın AğrısıDün Bugün Yarın Yayınları / Ankara1961Hikâye
Cüce MuhammetÇeviri Yayınevi / Ankara1964Hikâye
Sarı Köpekİmece Yayınları / Ankara1964Hikâye
Kerem ile Aslıİmece Yayınları / Ankara1964Masal
Ağaç DedeTÖB / Ankara1964Hikâye
Küçük KöprüMillî Eğitim Basımevi / Ankara1964Hikâye
Deli DanaMillî Eğitim Basımevi / Ankara1964Hikâye
Yetim AliHalk Eğitimi Yayınları / Ankara1964Hikâye
Sınır KavgasıMillî Eğitim Basımevi / İstanbul1964Hikâye
Sümüklü Hanım: Deli Osman'ın işleriİmece Yayınları / Ankara1964Hikâye
KaplumbağalarRemzi Kitabevi / İstanbul1967Roman
Amerikan SargısıBilgi Yayınevi / Ankara1967Roman
Sendika ve GrevTÖS / Ankara1969Diğer
Öğretmenin Uyandırma GöreviTÖS / Ankara1969Diğer
TırpanRemzi Kitabevi / İstanbul1970Roman
Anadolu GarajıBilgi Yayınevi / Ankara1970Hikâye
On Binlerce KağnıRemzi Kitabevi / İstanbul1971Hikâye
Türkiye'de Eğitim ÇıkmazıTÖS / Ankara1971Diğer
KöygöçürenRemzi Kitabevi / İstanbul1973Roman
Can ParasıRemzi Kitabevi / İstanbul1973Hikâye
İçerdeki OğulBilgi Yayınevi / Ankara1974Hikâye
KeklikRemzi Kitabevi / İstanbul1975Roman
Sınırdaki ÖlüRemzi Kitabevi / İstanbul1975Hikâye
SakarcaCem Yayınevi / İstanbul1975Masal
ŞamaroğlanlarıBilgi Yayınevi / Ankara1976Deneme
YaylaRemzi Kitabevi / İstanbul1977Roman
Kara Ahmet DestanıRemzi Kitabevi / İstanbul1977Roman
KalekaleRemzi Kitabevi / İstanbul1978Hikâye
Yandım AliRemzi Kitabevi / İstanbul1979Roman
Topal ArkadaşRemzi Kitabevi / İstanbul1980Hikâye
Barış ÇöreğiRemzi Kitabevi / İstanbul1982Hikâye
Gece VardiyasıRemzi Kitabevi / İstanbul1982Hikâye
Yüksek FırınlarRemzi Kitabevi / İstanbul1983Roman
Saka KuşlarıOrtadoğu Yayınevi / Oberhausen1985Masal
Koca RenRemzi Kitabevi / İstanbul1986Roman
Duisburg TreniRemzi Kitabevi / İstanbul1986Hikâye
Eninde SonundaOrtadoğu Yayınevi / Almanya1988Çeviri
Bir Uzun YolOrtadoğu Yayınevi / Oberhausen1989Şiir
Ateşdikenleri (Vuurdoorns)Türk Edebiyatı Bilgisi Lahey Tanıtımı Vakfı / Hollanda1990Şiir
Bizim İnce KızlarOrtadoğu Yayınevi / Oberhausen1993Hikâye
İfade (TÖS Savunması)Eğitim-İş Yayınları / Ankara1994Diğer
Yeni Kölelik mi?Çağdaş Yayınları / İstanbul1996Deneme
Yarım EkmekAdam Yayınları / İstanbul1997Roman
Anamla YıllarAnadolu Yayınevi / Hückelhoven1997Hikâye
Rur Havzası'nda Türk Bahçeleri ve Öteki ÖykülerAnadolu Yayınevi / Hückelhoven1997Hikâye
Telli YolPapirüs Yayınevi / İstanbul1998Hikâye
Özüm ÇocukturPapirüs Yayınevi / İstanbul1998Otobiyografi
Dünyanın Öte UcuPapirüs Yayınevi / İstanbul1999Gezi Yazısı
Kavacık Köyünün ÖğretmeniPapirüs Yayınevi / İstanbul1999Otobiyografi
Köy Enstitülü DelikanlıPapirüs Yayınevi / İstanbul1999Otobiyografi
Türk Eğitiminde Emperyalist EtkilerÖğretmen Dünyası / Ankara1999Diğer
Benli YazılarPapirüs Yayınevi / İstanbul1999Diğer
Eşekli KütüphaneciAdam Yayınları / İstanbul2000Roman
Dünya GüzeliPapirüs Yayınevi / İstanbul2000Masal
Köşe Bucak AnadoluPapirüs Yayınevi / İstanbul2000Otobiyografi
Bir TÖS VardıPapirüs Yayınevi / İstanbul2000Otobiyografi
Genç EmekliPapirüs Yayınevi / İstanbul2002Otobiyografi
Sıladan UzaktaPapirüs Yayınevi / İstanbul2002Otobiyografi
Dost YüzleriPapirüs Yayınevi / İstanbul2002Otobiyografi
Unutulmaz Köy EnstitüleriLiteratür Yayıncılık / İstanbul2016Diğer

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1Nadir Aşçıd. 1977 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2SERVÎ/SÜRÛRÎ, Derviş Sürûrî-i Mevlevîd. ? - ö. 1591Doğum YeriGörüntüle
3Hatice Dökmend. 27 Ağustos 1958 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4HASRETÎ, Sadi Değerd. 02.02.1929 - ö. 23.11.2000Doğum YılıGörüntüle
5Abdullah Öztemiz Hacıtahiroğlud. 1929 - ö. 16 Aralık 2015Doğum YılıGörüntüle
6Mehmet Zeki Akdağd. 28 Haziran 1929 - ö. 29 Ağustos 2018Doğum YılıGörüntüle
7Niyazi Zaimoğlud. 1927 - ö. 1 Mayıs 1999Ölüm YılıGörüntüle
8Hayrettin Tokdemird. 1928 - ö. 25 Haziran 1999Ölüm YılıGörüntüle
9Latif Alievd. 1935 - ö. 1999Ölüm YılıGörüntüle
10Sadreddin Aynid. 15 Nisan 1878 - ö. 15 Temmuz 1954MeslekGörüntüle
11Banu Tayland. 29 Temmuz 1970 - ö. ?MeslekGörüntüle
12Yaprak Moralıd. 26 Kasım 1976 - ö. ?MeslekGörüntüle
13Bulut, Şevketd. 31 Temmuz 1936 - ö. 16 Eylül 1996Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Aydın Şimşekd. 23 Aralık 1960 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Avni Öztüred. 19 Eylül 1925 - ö. 18 Ağustos 1992Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16OSMAN KURUd. 1956 - ö. -Madde AdıGörüntüle
17FİGÂNÎ, Silleli Osmand. 1863 - ö. 1904-1905Madde AdıGörüntüle
18EŞELİOĞLU/ÖKSÜZ MEHMET, Mehmet Taşteped. 1922 - ö. 2013Madde AdıGörüntüle