Madde Detay

Asıl ismi İshâk'tır. Erzurum'da doğdu. Babası, Tüccar Ali Bey'dir (Güldüoğlu 2008: 103). Doğum tarihi, İntibâh isimli eserinin mukaddimesinde 1309/1891 yılında 55 yaşında bulunduğunu söylemesine bakılırsa 1254/1838 olmalıdır (1311: 9). Sıbyan mektebinden sonra hususi surette okuyarak kendini yetiştirdi (Güldüoğlu 2008: 103). Nakşibendi tarikatına intisap etti. Edebî ve tasavvufi metinleri tercüme edecek kadar iyi derece Arapça ve Farsça öğrendi. 1275/1858'den itibaren sekiz sene Adana, Sivas ve Yemen vilayetlerinde Tacirli Ahmed Paşa'nın (ö. 1300/1883) divan kâtipliğini yaptı. 18 Nisan 1289 Rumi/30 Nisan 1873'te Bursa Demiryolu İnşaat Komisyonu tahrirat kâtipliğine, 1 Nisan 1291 Rumi/13 Nisan 1875'te ise aynı komisyonun riyaset vekâletine tayin edildi. Bu komisyonun 1294 Rumi/1878'de lağv edilmesi üzerine bir müddet açıkta kaldı. 15 Şubat 1294 Rumi/27 Şubat 1879'da Altıncı Daire-i Belediye Hendesehanesi başkâtipliğine ve aynı zamanda maaşsız olarak Beyoğlu ciheti muhacirîn azalığına, daha sonra da reisliğine getirildi (Güldüoğlu 2008: 103). Arşiv vesikalarından başarılı bir devlet memuru olduğu anlaşılan Hâfız İshâk Efendi, 13 Cemaziyelahir 1310/2 Ocak 1893'te Altıncı Belediye Dairesine müdür muavini olarak atandı (BOA. Bâb-ı Âlî Evrak Odası. 132/9893). Görevinde gösterdiği başarıdan dolayı 26 Şevval 1311/2 Mayıs 1894 tarihinde Şehremanetince rütbesinin yükseltilmesi teklif edildi (BOA. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 232/16). 27 Receb 1312/24 Ocak 1895'te hizmetlerinden dolayı mecidî nişan ile ödüllendirildi (BOA. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 336/48). 24 Şaban 1316/7 Ocak 1899 tarihinde ikinci rütbeden mecidî nişanı ile bir kez daha taltif edildi (BOA. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 2157/56). 5 Şaban 1321/27 Ekim 1903'te İstanbul'da öldü (Güldüoğlu 2008: 103). Bursalı Mehmed Tâhir, Karacaahmet'te aile kabristanına defnedildiğini bildirmektedir (1333: 154).

Hatice Hanım'la evli olan (BOA. Şûrâ-yı Devlet. 1524/5) Hâfız İshâk'ın 1285/1869 İstanbul doğumlu Mehmed Sâdık Efendi (BOA. Dâhiliye/Defterler. 75/75) ve 1288/1871 İstanbul doğumlu Süleyman Fâik Efendi (BOA. Dâhiliye/Defterler. 45/223) isimli iki oğlu vardır. Şehremaneti varidat müdürlüğü yapan ve aynı zamanda hattat olan Mehmed Sâdık Bey 1943'te, aynı kurumda mektupçuluk görevi yürüten Süleyman Fâik Bey ise 1955'te vefat etmiştir (Güldüoğlu 2008: 103).

Erzurumlu Hâfız İshâk Efendi'nin matbu eserleri şunlardır:

1. Mektûbât: Yazarın çeşitli vesilelerle dost ve tanıdıklarına edebî bir üslupla yazdığı 12 mektubu ihtiva eden kitap, 1305/1887 yılında İstanbul'da Matbaa-i Ebüzziyâ'da 70 sayfa olarak basılmıştır.

2. İntibâh: İstanbul'da 1311/1893 yılında Mahmud Bey Matbaası'nda 47 sayfa olarak basılan eser, Muhyiddîn İbnü'l- Arabî'nin (ö. 638/1240) Fütûhâtü’l-Mekkiyye'sinden ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin (ö. 672/1273) Mesnevi'sinden seçilmiş bazı bölümlerin Türkçe'ye tercümesinden ibarettir.

3. Zeyl-i İntibâh: İstanbul'da 1313/1895 yılında Mahmud Bey Matbaası'nda 111 sayfa hâlinde basılmıştır. İntibâh'ta hem Fütûhât'tan hem de Mesnevi'den tercümeler yapan Hâfız İshâk, ona zeyl mahiyetinde olmak üzere dostlarının teşvikiyle hazırladığı bu eserinde ise sadece Mesnevi'den yaptığı tercümelere ve ondan ilhamla kaleme aldığı kendi düşüncelerine yer vermiştir.

4. Sânihât: İstanbul'da 1319/1901 yılında Mahmud Bey Matbaası'nda basılmış 62 sayfalık mensur bir eserdir. Bir mukaddime ve dört bölümden oluşmaktadır. Mukaddimede Sânihât'ın yaşlılık döneminin bir mahsulü olduğunu söyleyen Hâfız İshâk, birinci bölümde Hz. Ali'nin Hz. Hüseyin'e vasiyetinin bazı kısımlarını Türkçeye çevrilip kısaca açıklamış, ikinci bölümde çeşitli tasavvuf kitaplarından yaptığı alıntılara yer vermiştir. Üçüncü bölüm kitabın en orijinal bölümüdür. Burada yazar, Bitlisli Süleyman isimli bir Allah dostu ile tesadüfen tanışmasını ve bu kimse hakkında bir başkasından dinlediklerini anlatır. Dördüncü ve son bölümde ise Adana'da tanıştığı bir başka Allah dostundan ve ondan dinlediği nasihatlardan söz eder.

Hâfız İshâk Efendi'nin sayılan bu eserlerinin haricinde, basılma veya bitme imkânı bulamamış çalışmaları da olmalıdır. Yazar, Mektûbât'ının sonunda çoğu kendi gözlemlerine dayanan ve ibret verici bir hikâyenin anlatıldığı Leyle-i Bedi'a isimli bir kitap üzerinde çalıştığını, iki yüz yaprağa ulaşan eserin iki aya kadar biteceğini düşündüğünü söylemektedir. Mektûbât 1305/1887 tarihinde basıldığına ve Hâfız İshâk 1321/1903'te vefat ettiğine göre Leyle-i Bedi'a'nın bu süre zarfında bitmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak kütüphanelerde bu eserin yazma veya matbu bir nüshasına tesadüf edilememiştir. Hemen bütün eserlerine manzum parçalar yerleştiren İshâk Efendi bu manzumelerde "Hâfız" mahlasını kullanmaktadır. Bununla birlikte müstakil bir Dîvân'ı olup olmadığı bilinmemektedir. Bursalı Mehmed Tâhir, nesrini nazmından üstün bulduğu Hâfız İshâk'ın üslubunun Sinan Paşa'yı (ö. 891/1486) andırdığı kanaatindedir (1333: 154).

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası. 132/9893.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası. 3024/19.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye/Defterler. 45/223.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye/Defterler. 75/75.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 2157/56.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 232/16.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye/Mektubi Kalemi. 336/48.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet. 1524/5.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Güldüoğlu, Emine (hzl.) (2008). Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmânî Zeyli. C. VII. Ankara: TTK Yay.

Kasır, Hasan Ali (1999). Erzurum Şairleri. İstanbul: Erzurum Kitaplığı.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “Hâfız İshak Efendi”. C. 4. İstanbul: Dergâh Yay. 15.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2004). "Hâfız İshak". C. IV. Ankara: AKM Yay. 325.

Mesnevi

Artık yetişir a bahtı kara

Oldu dem-i rıhlet âşikâra

Bu mey-kedenin şarâbı semdir

Mesmûm olanın işi elemdir

Lâzım sana şimdi tövbe-i dil

Envâr-ı hüdâdan olma gâfil

Hem ağla yürekden eyle bin âh

Çün fısk ile geçdi ömrün eyvâh

Merdân-ı Hudâ'ya ilticâ et

Himmetleri ile i'tilâ et

Doğru sühanı gel eyle ısgâ

Hâfız gibi olma rind-i şeydâ

(Hâfız İshâk Efendi (1305). Mektûbât. İstanbul. 48.)