Madde Detay

Özbek demokratik edebiyatının en önemli şairlerinden biridir. 1850’de Kokan’da doğdu. İlk tahsilini mahalle mektebinde aldı. Annesi Bibiayşa- Humar Bibi'den hem halk edebiyatının hem de Hafız, A. Nevâyî, Fuzûlî gibi klasik edebiyatın önde gelen şairlerinin eserlerini öğrendi. 1876’ya yani Koka Hanlığı Rusların eline geçinceye kadar da Hakim Ayim Medresesi'nde okudu, sonra Buhara’da Mehtar Ayim Medresesi'ne devam etti. Eğitim hayatını tamamladıktan sonra çalışmaya başladı. İşi gereği sık sık köylere gittiğinden burada çiftçilerin içinde bulunduğu sefalete karşın ağaların yaşamları arasındaki tezata tanık olan şair bu durumu satire türündeki eserlerinde dile getirdi. Maddi sıkıntılar nedeniyle 1885’te Hazret Medresesi'nde bir hücreye taşındı ve ömrünün sonuna kadar burada kaldı. Dönemin değerli hattatlarından biri olan Muhammed Yusuf’tan ders aldıktan sonra kâtiplik yaparak hayatını idame ettirmeye çalıştı. Ancak imkânsızlıklar sık sık hastalanmasına dolayısıyla da 1903'te (53 yaşındayken) vefatına neden oldu.

Mukimî, gazel, muhammes, murabba, mesnevi vb. türlerde eserler verdi. Ancak seyahatname türünün Özbek edebiyatında şekillenmesi ve gelişmesindeki hizmetleri ile tanındı. Çeşitli şehir ve köylere yaptığı geziler sonrasında dört ciltlik Seyahatnâme adlı eserini yazdı. Aruz vezniyle kaleme aldığı seyahatnamesinde sefalete batmış halkın yaşamını, köylerin perişan hâlini realist bir bakış açısıyla dile getirdi. Taşkent’e yaptığı yolculuklarda (1887-1892) oradaki edebî muhitle tanıştı. Bu dönemde Nevâyî, Câmi', Nizâmî ve Fuzûlî gibi şairlerin eserlerine muhammesler yazdı. Furkat, Zevkî, Avaz ve Kâmil gibi Özbek şairlerinin izinden giderek bireylerin arzularını, mücadelelerini, sevinçlerini realist bir pencereden dile getirdi. İnsanlara güzel değerler aşılamak gerektiğini ve adaletin ve refahın hâkim olduğu dönemlerin bir gün geleceğine inancını vurguladı. Türk Vilayetinin Gazeti'nde 26 Ekim 1891’den itibaren 1903 yılına kadar çeşitli gazel ve murabbaları neşredildi. Nevbahar, Sultanım Hani, Neylesin, Kim Desin vb. bunlar arasındadır. Dönemin şartları şairi, daha çok hiciv türünde eser vermeye yöneltti. Otuza yakın satirik şiirinde Çar Hükümeti memurlarının ve yerli zenginlerin kanunsuz ve ahlaksızca yaptığı işlere yer verdiği Tenabçıilar, Saylav, Dar mazammati zamane, Divanemen, Kösamen, Hayran kıldı lay, Paşşaalar, Şikayeti bezek, Ta’rifi peç, Araba Kursin, Lay gibi eserleri yayımlandı. Ayrıca Hecvi halife-i Mingtepe adlı eserinde Dükçi İşan olayını ele almıştır. Mukimî, Özbek edebiyatında işçiler temasını ilk işleyen kişidir. Maskovçi bay ta’rifide, Vaka-i Viktor vb. şiirlerinde onların hayatından manzaraları yansıttı. Nazım şeklinde 10, nesir şeklinde 20 mektubu da o dönemin hayatını ve şairin edebiyat anlayışını öğrenmek bakımından önemlidir.

Mukimî ile ilgili ilk çalışma Ostroumov’un Devan-ı Mukimî'sidir. Taşkent’te 1907 yılında yayımlanan kitabın başına şairin şiiriyeti ile ilgili değerlendirme yaptığı bir yazı da eklemiştir. 1910 ve 1912 arasında Devan-ı Mukimî ve Hecviyat kitabında aşk temalı ve hicvi şiirleri yayımlanmıştır. İkinci baskısı sonrasında Turkistanskie Vedemosti gazetesi 12 Ağustos 1912 tarihinde M.F. Gavrilov’un Sart Şairi Mukimî adlı eleştirisi yayımlanmıştır. 1942 yılında G.Gulam, Mukîmî’nin eserlerinden seçmeler yapmış, kendisi ile Uygun kaleme aldığı önsözü de ekleyerek Tanlangan Eserleri yayımlamıştır. 1943 yılında bu kitap Rusçaya çevrilmiştir. 1943’te Şehzade ve 1947 yılında Aybek’in şairle ilgili makaleleri, 1950’de H. Yakubov, Ozbek Demokratik Şairi Mukimî, 1953’te A. Alimcan’ın Mukimî (hayat ve icad), 1958’de Zarifov’un H. Mukimî Hayat va İcadga Dair Materiallar adlı çalışmaları yayımlanmıştır. Gulom Kerimov 1958 yılında bir antoloji çıkarmıştır. 1960 yılında iki cilt hâlinde şiirler kitabı ve 1970 yılında Mukimî ve onun devrinde edebiyat anlayışı ile ilgili doktora tezi hazırlanmıştır. Ayrıca 1970 yılında Mukimî adlı monografya yayımlanmıştır.

Ahmedov, S. (1986). O’zbek adabiyotida «Sayohatnoma». Taşkent.

Ahmedov, S. (1987). O’zbek demokratik adabiyotida she’riy hikoya. Taşkent.

Karimov, G. (1960). Mukimi Tanlangan Asarlar. 2 Cilt. ÖzSSR Devlet Bediy Edebiyat Neşriyatı: Taşkent.

Karimov, G. (1970). Muqimiy. Hayoti va ijodi. Taşkent.

Yoqubov, H. (1953). O’zbek demokrat shoiri Muqimiy. Taşkent.

Zarifov, H. (1955). Muhammad Amin Muqimiy. Taşkent.

www.ziyouz. com (21.01. 2014)

Toleim
Ah kim, efsus, emes her işde rehber taleim,
Vajgundur, imtihan kıldimki, ekser taleim.

Yüz tarafdin yetkurub gerdi kudurat, zengi gam,
Eylegey aineyi tab’im mukadder taleim.

Her neçe kılsam tevella-zari kılmas, iltifat,
Ruyigerdan teskeri, tebara badtar taleim.

Ruzgarim tiyre, ikbalim zebun, bahtım kara,
Bolsa ravşan, barmukin tedbiri digar taleim?

Nagehan bersem, Mukimi, bir müsülmanga selam,

Def’aten ikki kulağini kılur kar, taleim.

Kim Desun
Ul tag afulpeşaga hali harabım kim desun?
Hejride mundak meni körgen azabım, kim desun?

Kündüzi bir yerda bir dam almay aramu karar,
Lahza yok keçeler közlerde habim, kim desun?

Öz kömaçiga, masalkim, tartadur kul har kishi,
Bas, kuyub işkida çekken ıztırabım, kim desun?

Kuymagan bolsa birav mehru muhabbet otiga,
Şamdek to subh ortab tabu tabim, kim desun?

Hamnişindurlar uluglarga hushamedgoylar,
Yolida jananimi hayru sevobim kim desun?

Ger kılıç başimga hem kelse, degeymen rastin,
Sözki hak bolsa, sevalimga jevabim, kim desun?

Dostlar, sorsang gizasidin Mukimi, erta-keç
Kan şarab içsem, jigerlerdur kebabım, kim desun?

(Karimov, G. (1960). Mukimi Tanlangan Asarlar. C. I. ÖzSSR Devlet Bediy Edebiyat Neşriyatı: Taşkent. 145, 164.)