Madde Detay

Özbek ve Tacik dillerinde eserler veren, Özbek Sovyet edebiyatının ilk temsilcilerinden ve Tacik Sovyet edebiyatının kurucusu kabul edilen Sadriddin Aynî, Buhara Emirliği'nde Gıc-Duvan şehrine bağlı Saktare köyünde doğdu. Buhara'daki Mir Arab, Badalbek ve Kökeldaş medreselerinde eğitim gördü. Hizmetkârlık ettiği yıllarda, Sadri Ziya mahlası ile şiirler yazan efendisinin evindeki edebî sohbetlerin etkisiyle şiir yazmaya başladı. On sekiz yaşına kadar yazdığı şiirlerinde Süflî, Muhtâcî ve Cünûnî mahlaslarını, daha sonra Aynî mahlasını kullandı.

1909 yılında, Tehzîbü's-Sıbyân adlı okuma kitabını hazırladı. Eski eğitimden yana olanların şikayeti üzerine mektep kapatıldı ve baskılar üzerine dostu Mirza Abdülvâhid ile birlikte Buhara'dan kaçtı. Sadriddin Aynî başka şehirlerde de mektep açarak aynı şekilde eğitim faaliyetlerine devam etti. Firdevsî, İbn Sina, Rûdekî, Sa'di, Ali Şir Nevâî, Bîdil, Mûkımî gibi klasik şâirler hakkında ilmî yazılar neşreden Sadriddin Aynî, 1943 yılında Özbekistan İlimler Akademisi'nin fahrî üyeliğine seçildi. Tacikistan İlimler Akademisi'nin ilk başkanı oldu (1951-1954). 15 Temmuz 1954 tarihinde vefat etti (Karakaş 2000: 285).

1890’lı yılların ortalarında şiirle ilgilenmeye başladı. Klasik İran şairleri, özellikle Câmi, Hâfez ve İran-Çağatay sahasının usta şâirlerinden olan Ali Şir Nevâi dikkatini çekti. Ayrıca usta bir hicivci olan Şemsiddin Makdum Şâhin gibi çağdaş Tacik şairlerinden etkilendi. Aynî ilk şiirlerini 1895’te kaleme aldı. Dönemin şartları gereği çeşitli mahlaslar kullansa da Aynî mahlası ile yazdığı şiirler çok daha yaygın hâle gelmeye başladı. Bu durum Buhara’nın entellektüel elit kesiminin de ilgisini çekti. İlk şiirleri ağırlıklı olarak aşk şiirlerinden oluşuyordu. Bu dönemde klasik tarzda gazel biçiminde karmaşık bir kafiye şeması ile şiirler yazdı. Daha sonra kaside, kıt’a ve rubâi nazım şekillerinde de şiirler kaleme aldı. Bazı şiirlerinde derin yalnızlığı ve yaşamın adaletsizliğinin yaygın bir duygusunu ifade eden melankoli havası görülmekteydi. Bazen de Orta Asya yazarlarında olduğu gibi satirik şiirler kaleme aldı. Yazdığı şiirler hangi konuda olursa olsun aruzun ustalığını ve fikrin tazeliğini göstermekteydi.

1900’lü yılların başlarından itibaren sosyal meselelerle ilgilenmeye başladı. Sosyal bilincinin gelişmesinde Tacik sosyal eleştirmeni olan Ahmed Dâniş büyük öneme sahip oldu. Onun etkisiyle medreselere olan inancında bir hayal kırıklığı oldu. Yine de 1917 Bolşevik Devrimi’ne kadar İslamiyet, Aynî’nin edebî faaliyetlerinde etkili olmaya devam etti. Aynî’nin eğitim ve dinî reform konusundaki kararlılığı, Müslüman Ortadoğu’da ortaya çıkan yeni toplumsal düşünce akımları ile temas ederek güçlendi. Rusya’daki Türk aydınları arasında yenilikçi bir hareket olan ceditçilik ile tanıştı. Aynî bütün kalbiyle Cedidîlerin eğitim programını benimsedi. Aynî Sovyet kurmacasının genel evriminden açıkça etkilendi, ancak onun edebî kimliğinin oluşmasında Tacik edebiyat geleneğinin de etkisi son derece önemlidir.

Sadriddin Aynî, 1919-1921 yıllarında, Tacik dilinde yayımlanan Şu'le-yi İnqılâb ve Özbek dilinde yayımlanan Mehnetkeşler Tavuşı adlı gazetelerde çalıştı. Meşreb ve Tayaq dergileriyle başka gazetelerde satirik ve popüler yazılar yayımladı. 1922 yılında mektepler için Özbek dilinde Qız Bala Yaki Halide adlı okuma kitabını yazdı. Bu yıllarda yazdığı şiirleri içinde Türkistan Ölkesige, Turan Marşı ve Mahmud Hoca Behbûdî ile kardeşinin öldürülmesi üzerine kaleme aldığı mersiyeleri meşhur oldu (Üşenmez 2013: 252).

Sosyal ve edebî faaliyetlerinde bir Ceditçi olarak tanındı. Onun bu yönünü, Turancılık, Türkistancılık ve Türklük ruhuyla yazdığı şiirlerinde ve bazı nesir yazılarında görmek mümkündür. 1925'ten sonra Aynî kendini öncelikle edebî ve bilimsel uğraşlara adadı. 1920 ve 1930’lar hayatının en yaratıcı dönemi oldu. Buhara Cellâdları (1922) ve Adina (1924) romanları, Buhara İnkılâbı Üçün Tarihiy Materyaller (1919-1920) ve Buhara Manğıt Emirliği'nin Tarihi (1921) gibi tarihî eserleri, Aynî'ye usta bir yazar olarak geniş şöhret kazandırdı. Tacik dilinde yazdığı Dâhunda (1930) adlı eseri, Tacik Sovyet edebiyatının roman türündeki ilk örneği olarak kabul edildi. Özbek dilinde yazdığı ve Özbeklerle Taciklerin 1825-1933 yılları arasındaki tarihî hayatlarını hikâye ettiği Qullar (1934) adlı romanı büyük ilgi gördü, başka dillere de tercüme edildi. Bu romanda, insanları kul hâline getiren eski toplum hayatı ve adaletsizliklerle dolu sistem, zulüm ve şefkatsizlik manzaraları gözler önüne serildi. 1935 yılında kaleme aldığı Eski Mekteb romanında ise, Buhara Emirliği dönemindeki eski mekteplerin ve eski eğitim anlayışının, modern çağın gerektirdiği insanları yetiştirmekten aciz kaldığı, bunun da millet hayatı için bir felaket olduğu dile getirildi. Yine 1939 yılında yazdığı Süd-hornifi Ölimi adlı romanı da geniş ilgi gördü. Sanat hayatının son döneminde dört bölüm şeklinde yazdığı Esdelikler (1949-1954) adlı hatıra eserinde, eski Buhara'yı ve kendi gördüklerini anlattı (Karakaş 2000: 285).