Salih Zeki Aktay

(d. 1896 / ö. 21 Mart 1971)
Şair, Yazar, Öğretmen, Kütüphaneci
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Salih Zeki Aktay, 1896’da Isparta’nın Şarkikaraağaç ilçesinde doğdu. Ağalar ailesine mensuptur. Babası Mehmet Hilmi, Salih Ağa’nın oğlu, müftü Ahmet Rüştü (?- 1835)’nün torunudur. Annesi ise Hadimîlerden Mehmet Said’in kızıdır. İlköğrenimini Şarkikaraağaçta’ta okurken şiirler ve hikâyeler yazmaya başladı.  Liseyi 1908-1914’te Konya’da okudu. Hem halasının oğlu hem de okulda velisi olan Şükrü Sindel’in anlattığı Yunan tarihine ve mitolojisine ilgisi burada başladı. I. Dünya Savaşı’nda Harbiye Nezaretinde askerlik görevini yaptı. Askerlikten döndükten sonra Afyonkarahisar Ticaret Lisesinde müdür oldu (1920). Daha sonra da İstanbul’a yerleşti. Kadıköy, Kabataş, Bezm-i Âlem Kız Lisesinde öğretmenlik yaptı. İstanbul Felemenk Bahri Sefit Bankasında çalıştı (1925). Ardından uzun yıllar Süleymaniye ve Bayazid kütüphanelerinde, yabancı dillerde yazılmış eserler bölümünde çalıştı. Muadile Hanım’la 1925’te evlendi ve bir kızı oldu.

Türk Yurdu ve Yeni Mecmua birkaç şiirinin yayınlandığı dergilerdir. İçtihad (1927-1928) dergisinde çevirileri, eleştirileri ve şiirleri yayınlandı. Yeni Muhit (1931), Yolların Sesi (1935), Gündüz (1936-1938), Yeni Türk (1942-1943), Divan (1944-1945), Türk Sanatı (1953-1957), Büyük Doğu’da fıkra ve çevirileri yayınlandı. 21 Mart 1971’de yüksek tansiyondan öldü.

Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin dile getirdiği fakat edebiyat çevrelerinden destek göremeyen, edebiyatın ve sanatın kaynağını Eski Yunan medeniyetine dayandıran “Nev-Yunanîlik” hareketi, Salih Zeki Aktay’ın eserlerinde tam anlamını bulur. İlk şiir kitabından dolayı “Persefon Şairi” olarak da tanınan Aktay’ın başta şiirleri olmak üzere bütün eserleri Yunan mitolojisinden beslenir. Çoğunlukla Yunan hayranlığıyla eleştirilse de onu destekleyenler arasında Ahmet Haşim de vardır. O, mitolojinin Yunan malı olmaktan çıkıp insanlığa ait olduğunu, ayrıca mitolojinin bir din değil hayatın felsefî izahı olduğunu söyler. Aktay, Türk edebiyatında uyanışın, canlanmanın Avrupa’daki Rönesans kültürünün örnek alınmasıyla gerçekleşeceğini düşünür. Bunu eserleriyle destekler ve Rönesans’ın etkisiyle ön plana çıkan Hümanizme odaklanır. Hölderlin hayranı olan şair, onun eserlerindeki felsefi söylemin Türk edebiyatındaki sürdürücüsüdür, demek mümkündür. Ona göre mitler birer semboldür, hayatın izahıdır. Mesela Persefon bu mitlerin yani sembollerin en önemlilerindendir. Jüpiter bir ilah değil, bir ifade vasıtasıdır. Ona göre bu semboller benimsenmedikçe, Türk edebiyatı asla büyük bir edebiyat olmayacaktır.

Edebî kişiliği üç evreye ayrılır. I. Evre (1917-1930); sadece Yunan mitolojisindeki mitlerden yararlandığı, bunlara öykünerek şiirler yazdığı dönemdir. II. Evre (1930-1936); geçmişe dönüş, ölüm, gibi bireysel temalı şiirler dönemidir. Bu şiirlerinde Ahmet Haşim’in etkisi görülür. Bireysel duygularını aktarmada mitolojik ögeleri simgesel olarak kullandığı bu evre onun olgunluk dönemine geçişidir. III. Evre (1936-1971); olgunluk dönemidir. (Şahbaz: 2001). Aşk temasını işlediği Pınar (1936)’da bireysel duygulanmaların Yunan mitolojisine ve Dîvan edebiyatına ait ögelerle yoğrulduğu görülür.

Salih Zeki Aktay, şiir, hikâye, oyun türlerinde eserler vermiştir. Fransızcayı çok iyi bilen şairin çevirileri de vardır. Şiirlerinde mitoloji olmakla birlikte, bireysel duygulanmaların, doğa, çevre ve sosyal hayatın da olduğu görür. Mitoloji, Türk edebiyatında hiçbir sanatçının eserlerinin oluşumunda, Salih Zeki’nin eserlerinin oluşumundaki kadar etkili olmamıştır. Fransa’da radyo oyunu olarak yayınlanan Hallâc Mansûr şiir-düzyazı biçimindeki eseridir.

Ziya Osman Saba, onun çağdaşlarından ayrılarak kendine has bir ilah dünyası yarattığını, şiirlerinden zevk duyabilmek için Yunan mitolojisini daha önceden okuyup anlamış olmak gerektiğini belirtir. Salih Zeki’yi içinde ipek tezgâhları kurulu bir şair olarak tanımlayan Hakkı Süha Gezgin ise, onun hiçbir karşılık beklemeden, her şeyini edebiyat uğrunda harcamış bir edebiyat âşığı olduğunu belirtir.

Kaynakça

Ayda, Adile (1984). Böyle İdiler Yaşarken… Ankara: Ayyıldız Matbaası.

Banarlı, Nihad Sami (1979). Resimli Türk Edebiyatı Fasikül 16. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Gezgin, Hakkı Süha (2013). Edebî Portreler. Hzl. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kap Yay.

Saba, Ziya Osman (1 Nisan 1939). “Tahliller, Tenkitler – Son Eseri Münasebetile Şair Salih Zeki Aktay ve Türk Şiirinde Elenizm Cereyanı”. Varlık. S. 138. 212-213.

Şahbaz, Namık Kemal (2001). Salih Zeki Aktay Hayatı – Eserleri – Edebî Kişiliği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DOÇ. DR. HATEM TÜRK
Yayın Tarihi: 04.01.2018
Güncelleme Tarihi: 19.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
EvhamlıOrhaniye Matbaası / İstanbul1928Hikâye
PersefonSühulet Kitabevi / İstanbul1930Şiir
Asya ŞarkılarıSühulet Kitabevi / İstanbul1933Şiir
DeğişişlerDün ve Yarın Tercüme Külliyatı / İstanbul1935Çeviri
PınarŞirketi Mürettibiye Basımevi / İstanbul1936Şiir
MağaraAsaduryan Matbaası / İstanbul1936Tiyatro
RüzgârŞirketi Mürettibiye Basımevi / İstanbul1938Şiir
Mine ÇiçekleriAhmet Sait Basımevi / İstanbul1943Hikâye
Bahtiyar PrensAhmet Sait Kütüphanesi / İstanbul1943Çeviri
Emin Bülend’in ŞiirleriSemih Lütfi Kitabevi (Ülkü Basımevi) / İstanbul1943Diğer
Hallâc-ı MansurTürkiye Yayınevi / İstanbul1944Tiyatro
MitolojiVaroğlu-Ülkü Yayınevleri / İstanbul1948Diğer
Rüzgâr ve Dallarda Şarkılarİnkılâp Kitabevi / İstanbul1961Şiir
Laton-1Orhanlar Matbaası / İstanbul1964Şiir
TitanTan Gazetesi ve Matbaası / İstanbul1966Şiir
Laton-2Orhanlar Matbaası / İstanbul1967Şiir
Laton-3Orhanlar Matbaası / İstanbul1968Şiir

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1Ülker Aygünd. 18 Haziran 1961 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2Sait Başerd. 04 Aralık 1957 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
3Halil Gelendostd. 1919 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4Edip Ali Bakıd. 1896 - ö. 1958Doğum YılıGörüntüle
5M. Şevki Yazmand. 1896 - ö. 1974Doğum YılıGörüntüle
6Hayriye Melek Huncd. 1896 - ö. 25 Ekim 1963Doğum YılıGörüntüle
7F. Cemal Oğuz Öcald. 1913 - ö. 4 Aralık 1971Ölüm YılıGörüntüle
8Zuhuri Danışmand. 1902 - ö. 11 Mayıs 1971Ölüm YılıGörüntüle
9Rifat Necdet Evrimerd. 1898 - ö. 1971Ölüm YılıGörüntüle
10Abay İ. Kunanbayevd. 1845 - ö. 06 Temmuz 1904MeslekGörüntüle
11Mustafa Refikd. 1867-1868 - ö. 21 Eylül 1913MeslekGörüntüle
12Avanzâde Mehmet Süleymand. 1871 - ö. 1922MeslekGörüntüle
13Hamdi Nüzhet Çançard. 1890 - ö. 15 Haziran 1957Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Enis Behiç Koryürekd. 27 Mart 1893 - ö. 18 Ekim 1949Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Mustafa Fehmi Gerçekerd. 1868 - ö. 16 Eylül 1950Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16MUSTAFÂ, Hâce-zâde/Hoca-zâde Muslihüddîn Mustafâ Efendi bin Hâce Yûsuf bin Sâlihd. 1434 - ö. 1488Madde AdıGörüntüle
17REŞÎD ÂKİF PAŞA, Mustafa Sâlih Reşîd Paşad. 1863 - ö. 1920Madde AdıGörüntüle
18Salih Mercanoğlud. 06 Ocak 1959 - ö. ?Madde AdıGörüntüle