Madde Detay

1263/1847 yılında İstanbul'da doğmuştur. Akşehirli Hasan Fehmî Efendi'nin oğludur. İlköğrenimini Atpazarı Mahallesi'ndeki Vâlide Sultan Mektebi'nde, Rüşdiye'yi Beşiktaş Rüşdiyesi'nde okumuştur. Daha sonra medreseye devama başlayan Ali Haydar, Fatih dersiâmlarından Dağıstanlı Abdullah Şâkir, Eğinli Kâsım, Laz Hasan, Tikveşli Yûsuf, Şeyh Yahyâ Ebulkâsım; Bayezit dersiâmlarından Kasımpaşalı Mehmed ve Süleymân Paşa kitapçısı Emîn Efendilerden ders okumuş ayrıca Fatih dersiâmlarından Araplılı Mehmed Efendi'nin derslerine devam ederek icazet almıştır. Asir müftüsü Mehmed Efendi ile Mustafa Elverdi Efendilerden de hadis dersleri alarak bu alanda uzman sayılabilecek bir düzeye gelmiştir. Medrese tahsilini böylece tamamladıktan sonra Ali Haydar Efendi, 1867 mayısından itibaren Fatih Camii'nde ders okutmaya başlamışsa da bilmediğimiz bir nedenle bir süre sonra bu görevinden menedilmiştir. Bir hoca ve hâkim (naib) olarak meslek hayatında gitgide yükselen Ali Haydar Efendi, 1862 yılında kendisine İstanbul müderrisliği tevcih edilmesinden sonra 1867 yılında Edirne, 1868 yılında Haremeyn, 1869 yılında İstanbul payesini almış, 1874 yılında Anadolu, 1875 yılında da Rumeli kazaskerliği payelerine layık görülmüştü. Bu ilmî rütbelerin yanı sıra o ilkin 24 Mayıs 1868'de Dîvân-ı Zabtiye üyeliğine tayin edilmiş, 1869-1871 yılları arasında da Muhâkemât-ı Mâliye üyeliğinde bulunmuştur. Ali Haydar Efendi bundan sonra 1878 yılının Aralık ayında Sultan Abdülazîz'in tahttan indirilmesinden sonra babasının Medine'ye sürüldüğü sırada Adana merkez naipliğine tayin edilmiş, 1880 haziranında Musul'a nakledilmekle birlikte buraya gitmeyerek Manisa naipliğine getirilmiştir. Manisa'daki bu ilk görevinde yaklaşık sekiz sene kalmıştır. Manisa salnamelerinde 1880 yılından itibaren Mahkeme-i Şer'iyye azası, Mahkeme-i Bidâyet Hukuk Dairesi başkanı olarak "sudûrdan" veya "sudûr-ı Rumeli" notuyla birlikte kaydedilmekte ve bu kayıtlar 1888 yılına kadar devam etmektedir. Buradaki görevi sırasında İzmir'in tanınmış yazarlarından Bıçakçı-zâde Hakkı'yı Manisa'ya mahkeme başkâtibi olarak tayin ettirmiştir. Ali Haydar Efendi 1888 Eylül'ünde Kütahya naipliğine, 1891 Eylül'ünde de Selânik merkez naipliğine tayin edilmiş, ancak buradan iki ay sonra yani 1891 kasımında ayrılmış ve ikinci defa olarak Manisa naibi olmuştur. Onun 1889-1890 yıllarında Bursa'da bazı eserlerini bastırmış veya yeni baskılarını yaptırmış olması dolayısıyla bu tarihlerde Kütahya'nın bağlı bulunduğu Hüdavendigar vilayetinin merkezi olan Bursa'daki kültür çevreleriyle yakın bir ilişkisi bulunduğu anlaşılmaktadır. Ali Haydar Efendi'nin Manisa'daki ikinci naipliği büyük bir ihtimalle 1908 yılına kadar devam etmiştir. Bu görevinden azledilen Ali Haydar Efendi bir süre İzmir'de ikamet etmiş daha sonra sürgün bulunduğu İzmir'den İstanbul'a gitmiştir. Onun Manisa'daki görevi sırasında da sık sık İzmir'e geldiği bilinmektedir. Ömrünün son yıllarını İstanbul'da geçiren ve Re'îsü'l-Ülemâ sıfatına haiz olan Ali Haydar Efendi, 1333/1914 yılında İstanbul'da vefat etmiştir. Karacaahmet Türbesi yakınındaki annesinin mezarının yanına defnedilmiştir (Huyugüzel 2000: 50-51).

Oğullarından Nûri Bey Beykoz kadılığında, Ferîdûn Bey de kaymakamlıklarda bulunmuştur.

Eserleri şunlardır:

1. Emsile Şerhi: Arapça sarf ile ilgili bir eserdir. Yazma hâlindedir.

2. Ferâ'id: Muhtasar târîh-i enbiyâ ile Abbâsîler'in nihayetine kadar muhtasar bir İslam tarihidir. 1307 yılında Bursa'da 64 sayfa hâlinde basılmıştır.

3. Frengi Marazından ve Bu İllete Karşı İttihâz ve İcrâsı Lâzım Gelen Tedâbirden Bâhisdir: Frengi hastalığı ve buna karşı alınması gereken tedbirlerden bahseden küçük bir risaledir. 1304 yılında 32 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

4. Hadîkatü'l-Ukalâ Fî İddihâr-ı Ezhâri'l-Fuzalâ: Akâ'id ve Kelaa mdair bir eserdir. Ali Haydar Ez-Zühdî imzasıyla 121 sayfa hâlinde 1293 yılında İstanbul'da basılmıştır.

5. İrşâd: Ahlak ve akaide dair bir eserdir. 110 sayfa ve taşbaskı olarak 1302 yılında Manisa'da basılmıştır. Bu eserin daha sonra Bursa ve Selanik'te de baskıları yapılmıştır.

6. Kudûrî Tercümesi: Yazma hâlindedir.

7. Levâyih: Tasavvuf ve fıkıhtan bahseden bir eserdir. Yazma hâlindedir.

8. Manzum Tercüme-i Leme'ât: Bu eser Manisalı Sâdık-zâde Neş'et Efendi tarafından şerh olunmuştur. Yazma hâlindedir.

9. Merâsıdu'l-Hikem: Şemmetü'l-Esrâr'ın muhtasarıdır. 1299 yılında 166 sayfa olarak Manisa'da basılmıştır.

10. Minhâcü'n-Necâh İlâ Mi'râci'l-Felâh: Hadis usulüne dair Arapça bir eserdir. Bu eser Musacalı-zâde Mehmed Sa'îd Akhisârî tarafından şerh ve İmâdüddîn Tarsûsî tarafından tercüme edilmiştir. 1307 yılında 118 sayfa hâlinde Bursa'da basılmıştır.

11. Müzekki's-Sıbyân: İrşâd adlı eserinin muhtasarıdır. 1298 yılında 29 sayfa ve taşbaskı olarak Manisa'da basılmıştır.

12. Şemmetü'l-Esrâr: Hz. Ali'nin sözlerinin tefsiri mahiyetinde bir eserdir. 52 sayfa ve taşbaskı olarak 1297 yılında Manisa'da basılmıştır.

13. Şerefnümâ: Mevlânâ'nın menakıbına dair bir risaledir. 1306 yılında 8 sayfa olarak Bursa'da basılmıştır.

14. Tahkîkü't-Tasrîf: Arapça'daki i'lâl kaidelerini anlatan bir eserdir. Yazma hâlindedir.

15. Tuhfetü'l-Lebîb: Münazara bilimine ait bir eserdir. Kâfiyetü''l-Erîb ismiyle yine kendisi tarafından şerh edilmiştir. Yazma hâlindedir.

Bunlardan başka ictimaiyyata ait hadis-i şerif tercümelerini ihtiva eden basılmamış bir eseri daha vardır. Bu eserin bir kısmı Cerîde-i Sûfiyye dergisinde neşredilmiştir. Yine kaynaklarda ona ait gösterilen Avâmil Şerhi, İrşâdü'l-Mübtedîn, Metnü'ş-Şerh, Kâfiyetü'l-Erîb alâ Tuhfeti'l-Lebîb, Mezâyâ-yı İslâmiyye gibi bazı eserlerinden bahsediliyorsa da bunların başka Ali Haydarlara ait olma ihtimali de vardır (Huyugüzel 2000: 52).

Fazıl ve kalem sahibi bir zat olarak tanınan ve birçok esere imza atan Akşehirli-zâde Ali Haydar Efendi, Manisa'da bulunduğu uzun süre içerisinde buranın ve dolaylı olarak da İzmir'in fikir hayatına katkıda bulunmuş, ancak sonradan unutulmuş birisi olarak görülmektedir. Yine o dönemlerde yaşayan ve eserlerinin çoğunu İstanbul'da yayımlamış olan Büyük Ali Haydar Efendi ve Küçük Ali Haydar Efendi'nin aynı yıllardaki yaygın şöhretleri onu ve eserlerini gölgelemiş olmalıdır (Huyugüzel 2000: 52).

Batmaz, Şakir (hzl.) (2008). Sicill-i Osmânî Zeyli. C. II. İstanbul.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. I. İstanbul.

Huyugüzel, Ö. Faruk (2000). İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950). Ankara: KB Yay.

Konyalı, İbrahim Hakkı (1945). Akşehir. İstanbul.