Madde Detay

Asıl adı Mehmed Fâzıl'dır. Bosna'da doğdu. Ebu'l-bekâ Kefevî sülalesindendir. Ataları Kırım'ın Kefe şehrinden gelmedir. Dedesi Ahmed Şerîf Efendidir ki bu zat Bosna'da nakîbü'l-eşraflık görevinde bulunmuştur. Aile Ahmed Şerif Efendi'nin isminden dolayı "Şerîf-zâde" sanıyla anılmaktadır. Anne tarafından dedesi Ömer Ağa adlı birisidir. Anneannesinin adı da Havvâ Hanım'dır. Amcası Sun'ullah Efendi'dir ki o da Bosna'nın eşrâf-ı kirâmındandır. Fâzıl Paşa'nın babası Mustafa Nûreddîn Efendi'dir. Mustafa Nûreddîn Efendi Sofya, Biyelini ve Cernici'de kadılık, Sultan Câmii'nde imamlık yapmıştır. Mustafa Nûreddîn Efendi Yeniçeri ocağının kaldırılması sırasındaki kargaşada 1826 yılında şehit edilerek öldürülmüştür. Bazı kaynaklarda annesinin adının Cemîle olduğu zikrediliyorsa da Fâzıl Paşa'nın bizzat annesinin ölümü (1848) için yazdığı tarih manzumesinde annesinin adının Kâmile olduğu açıkça belirtilmektedir. Fâzıl Paşa'nın Mustafa Hayreddîn, Nûreddîn Ömer, Tâhir İsmâîl, Mahmûd adlarında dört oğlu ile Afîfe Âişe adlı bir de kızı bulunmaktaydı. Fâzıl Paşa tahsilini tamamladıktan sonra 1824'te Edirne müderrisliğinde bulundu. 1826'da Bosna nakîbü'l-eşrâf kaymakamlığına, 1833'te Belgırad mollalığına sonra da Bosna vergi tahsildarlığına tayin edildi. 1835'te rütbe-i sâlise, 1837'de mirlivâ rütbesi verildi. 1845'te İstanbul'a gelip Galata Mevlevihanesi şeyhi Kudretullah Dede Efendi'ye intisap etti. Buradan Bosna'ya geri döndü. Bir zaman (20 yıl kadar) ortaklarıyla birlikte Bosna iltizamını yürütüp bu sebeple senelerce maliye ve mahkeme dairelerinde uğraşmıştır. İstanbul'a dönüp Ali Paşa'nın himayesine girmiş, 1863'te İzmit mutasarrıfı olmuştur. Tekrar Bosna'ya dönmüş, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun Bosnayı işgali üzerine 1878 yılında son kez İstanbul'a dönmüştür. Bir süre sonra İstanbul'da 1882 yılında vefat etti. Üsküdar kabristanına/Karacaahmet Mezarlığı'na gömüldü. Ölümünü ilan eden Vakit Gazetesi'nde yaşının doksana yaklaştığı yazılıyordu.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Dîvân'da 18 kaside, 456 tarih manzumesi, 313 gazel, 2 muhammes, 33 tahmis, 3 müseddes, 92 kıt'a, 55 rubai yer almaktadır. Dîvân'daki toplam beyit sayısı 5827'dir. Dîvân'ın sonunda 12 sayfalık mensur bir kısım bulunmaktadır. Yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır (Duman 2005).

2. Şerh-i Hakâyık-ı Ezkâr-ı Mevlâna: Bu eser Evrâd-ı Kebîr-i Mevlânâ Şerhi adıyla da bilinmektedir. Bu eserde Evrâd-ı Mevlânâ mufassaları tercüme ve şerh edilmiş, sonuna da çelebilerin muhtasar tercüme-i hâlleri eklenmiş, İstanbul ve diğer illerdeki Mevlevîhânelerden ve şeyhlerinden bahsedilmiştir. Eser 458 sayfadır ve 1283/1866'da İstanbul'da basılmıştır.

3. Reddiye ve Tekzîbiyye: Ziyâ Paşa'nın Zafer-nâme'sine reddiye ve tekzîbiyye niteliğinde yazılmıştır. Zafer-nâme'nin ilk kısmı 66 beyitken Reddiye ve Tekzîbiyye 35 beyit olarak kaleme alınmıştır.

Önemli bir devlet adamı ve yetenekli bir şair olan Fâzıl Paşa, 50 yaşına yaklaşırken Galata Mevlevihanesi şeyhi Kudretullah Dede Efendi'ye intisap etmiştir. Özellikle bundan sonraki şiirlerinde Mevlevi neşvesi ağırlığını hissettirmektedir. Birçok gazelinin mahlas beyitlerinde bir şekilde Mevlânâ'nın adını anar. Dîvân'da adeta divanını kendisine adadığı Mevlânâ övgüsünde bir kaside de yer almaktadır. Paşa'nın Mevlevî yönü ve Mevlevîliğe olan tutkusu onu Şerh-i Hakâyık-ı Ezkâr-ı Mevlânâ adlı önemli bir eser yazmaya da sevketmiştir. Reddiye ve Tekzîbiyye adlı manzumesi ise onun hiciv ve nükte yönünü ortaya koymaktadır. Dîvân'ında bulunan 456 tarih manzumesi onun devrindeki hadiseleri yakından izlediğinin bir göstergesidir. Şiirlerinde deyim ve atasözlerinin kullanımları dikkati çekecek kadar fazladır. Bir de o devirde Dîvânlarda pek kullanılmayan "fayton, balon, diplomat, postahâne vb." kelimelerin Fâzıl Paşa'nın Dîvân'ında yer alması bir yenilik sayılabilir. Dîvân'ı genel olarak gözönüne alındığında Fâzıl Paşa'nın devrinin orta derecedeki bir şairi olduğu söylenebilir.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. 2. İstanbul.

Duman, Mehmet Akif (2005). Fâzıl Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü'l-Eş'âr. İstanbul.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1988). Son Asır Türk Şairleri. C. 1. İstanbul: Dergah Yay.

İstanbul Kütüphaneleri Yazma Divanlar Kataloğu (1969). "Fâzıl Paşa". C. IV. İstanbul.

Kolcu, Hasan (1998). Ziya Paşa'nın Zafernâme'sine Reddiye ve Tekzîbiyye. İstanbul: Can Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nail Tuman, Tuhfe-i Nâ'ilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kurnaz, Cemal ve Halil Çeltik (2000). Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı. Ankara: Kurgan Edebiyat Yay.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmânî. C. II. İstanbul.

Gazel

Åşıkâna hâl ü vecd-i aşk a'lâ neş'edir

Ehl-i irfâna göre seyr ü temâşâ neş'edir

Fikr-i Leylâ ile kande olsa lezzet-yâb olur

Kays-ı bî-endîşeye kühsâr u sahrâ neş'edir

Şemme-i zülf-i tahayyül âşık-ı hasret-keşe

Câme-i câh-ı telebbüsden dü-bâlâ neş'edir

Gevher-i akl u dirâyetden berî eblehlere

Sübha-i mercân-ı fass-ı dürr-i yektâ neş'edir

Rahmet-i gufrânı vâ'iz bir zamân almaz dile

Nâsı gayyâ ile tehdîd etmek ona neş'edir

Teşnegân-ı la'l-i lebde var iki dürlü safâ

Sâkî-i gül-rû digerdir câm-ı mînâ neş'edir

Zevk bulmam sâkî vü meyde egerçi Fâzılâ

Hizmet etmek dergeh-i Monlâ'da bana neş'edir

Gazel

Bu bâg-ı dehrde savt-ı hezâr her lâneden çıkmaz

Sadâ-yı ney ki her bir sîne-i sûzâneden çıkmaz

Ümîd etme safâ pervâne-veş fânûs-ı âlemden

Ziyâ-yı şem-i ihsân sevdigim her hâneden çıkmaz

Çıkar zevk ü safânın ehl-i dille neş'esi yoksa

Mey-i hamrâ ile sâkî-i peymâneden çıkmaz

Nasıl hâl-i perîşânım ona arz eyleyim bilmem

O nergis-çeşm-i serkeş bir zamân meyhâneden çıkmaz

Var ise aşka dâ'ir bir su'âlin vâ'ize sorma

Yalandan gayrı bir nesne o pür-efsâneden çıkmaz

Yıkılmış gönlümü ta'mîr kıl koyma harâb-âbâd

Mazarrat var sana bir menfa'at vîrâneden çıkmaz

Sarây-ı Bosna'da Fâzıl gibi şâ'ir değil hâlâ

Sitanbul'da dahi her dergeh ü kâşâneden çıkmaz

Târîh Berây-ı Cülûs-ı Sultân Murâd Hân-ı Hâmis

İmâmu'l-müslimîn ile cihânı ber-murâd etdi

Cenâb-ı Hak bu mülk ü milleti nev eyledi ihyâ

Cülûs-ı meymenet-me'nûs-ı şâhâne sa'îd olsun

Kulu Fâzıl bu mısrâ-ı musanna' eyledi imlâ

Mücevher sâl-i hicrî mühmelî târîh-i rûmîdir

"Murâd Hân'a cülûsu hayr ola oldu serîr-ârâ" (1293)

(Duman, Mehmet Akif (2005). Fâzıl Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi. 294, 326, 135.)