Madde Detay

Asıl adı Şemseddîn Muhammed b. Hamza olan Mollâ Fenârî, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde yaşamış bir âlim, müderris ve devlet adamıdır. Fenârî nisbesinin, Mâverâünnehir bölgesinden veya Bursa civarında Yenişehir ile İnegöl yakınlarındaki Fenar köyünden ya da Mollâ Fenârî’nin babasının fenercilik mesleğiyle olan ilgisinden kaynaklandığı gibi farklı görüşler ileri sürülmüştür (Aydın: 2005, 245). Safer 751/Nisan 1350’de doğan Mollâ Fenârî’nin ailesi hakkında pek fazla malumat bulunmamaktadır. Gençliğinde kendisine Mollâ denmişse de daha sonra Fenârî lakabıyla meşhur olmuştur. Babası vefat edince kız kardeşinin eşi Hüsrev adındaki zengin bir şahıs tarafından himaye edilmiş ve gençliğinin bir kısmı onun yanında geçmiştir. Mollâ Fenârî’nin Anadolu’ya geliş tarihi kesin olarak bilinmemekteyse de bu sıralarda delikanlılık çağındadır. İlk öğrenimini babasından alan Fenârî, İznik’te Alâeddîn Alî Esved’den, Amasya’da Cemâleddîn Aksarâyî’den ve Kahire’de Ekmeleddîn el-Bâbertî’den ilim tahsîl etmiştir (Bursalı Mehmed Tâhir 1972: 313). Bâbertî’den icâzet aldıktan sonra Bursa’ya dönmüş, Yıldırım Bâyezîd tarafından Manastır Medresesi müderrisliği ve 795/1392-93’te Bursa kadılığı ile görevlendirilmiştir. Bu vazifesini on yıl kadar sürdüren Mollâ Fenârî, Timur’un Bursa’yı fethi sonrasında padişaha gücenerek Karaman ülkesinin yönetimine geçen Karamanoğlu Mehmed Bey’in yanına gitmiştir. Burada on yıldan fazla bir müddet ders vermiştir (Aydın 2005: 245). Karamanoğlu Mehmed Bey kendisine fevkalade hürmet göstermiş, Fenârî’ye günde bin ve talebelerine de günde beş yüz akçe maaş tahsis etmiştir (Uzunçarşılı 1998: 593). Çelebi Mehmed devrinde Bursa’ya getirilen Mollâ Fenârî, 818/1415-16’de ikinci defa Bursa kadılığına atanmıştır. 828/1424-25’de II. Murâd tarafından müftülük vazifesine getirilmiştir (Bursalı Mehmed Tâhir 1972: 314). Bu unvanı taşıyan kimsenin diğer ulemaya nispetle önemli bir mevki işgal ettiği bilinmekle birlikte bazı kaynaklarda Fenârî, şeyhülislâm olarak da anılmaktadır. 833/1429-30 yılında yaptığı ikinci hac yolculuğunda da Kahire’ye uğrayan Fenârî, buradaki âlimlerle ilmî görüşmeler yapmıştır. Döndükten kısa bir süre sonra 1 Receb 834/15 Mart 1431 tarihinde Bursa’da vefat etmiştir. Cenazesi kendi yaptırdığı camiin haziresine defnedilmiştir. Öğrencileri arasında oğlu Mehmed Şâh Fenârî, Şehâbeddîn İbn Arabşâh, Kâdîzâde Rûmî, Kutbüddînzâde İznikî ve İbn Hâcer el-Askalânî gibi âlimler bulunan (Aydın 2005: 245) Molla Fenârî; tefsir, tasavvuf, fıkıh, kelâm, mantık ve belâgat sahalarında yüzün üzerinde kıymetli eser kaleme almıştır. Bunlar arasından en meşhurları aşağıda sıralanmıştır. Eserlerinden biri Farsça, diğerleri Arapçadır:

1. Aynü’l-a’yân: Mollâ Fenârî’nin çok bilinen eserlerindendir. Karamanoğlu Alâaddîn Bey’e ithaf edilmiştir. 1325 yılında İstanbul’da basılan eser genel anlamda tefsir ilmi hakkındaki bilgileri ve özel olarak da Fâtiha Sûresi’nin tefsirini ihtiva eder. Eser yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır (Durmuş 1992).

2. El-Fevâidü’l-Fenâriyye Şerh alâ-İsâgucî: Esîrü’d-dîn el-Ebherî’nin İsâgûcî adlı mantık kitabına yazılmış önemli şerhlerdendir.

3. Esâsü’s-Sarf fî-İlmi’t-Tasrîf: Sarf ilmine dair olan bir risâledir. 

4. Fusûlü’l-Bedâyi’ fî-Usûli’ş-Şerâyi’: Molla Fenarî’nin en hacimli eserlerinden olup Hanefî Mezhebi’nin fıkıh usulüne dairdir.

5. Hâşiye ale’d-Dav’: El-Mutarrizî’nin nahiv ilmine dair yazdığı El-Misbâh’a yazılmış hâşiyedir. Fakat Mollâ Fenârî’ye aidiyeti tartışmalıdır.

6. Mecelle min-Ehli’t-Tasavvuf: Tasavvufa dair bu risâlede hakîkat-i Muhammediye ve ta’ayyün gibi kavramlar izah edilmiştir.

7. Misbâhu’l-Üns Beyne’l-Ma’kûl ve’l-Meşhûd fî-Şerhi Miftâhi’l-Gayb: Sadreddîn-i Konevî’nin Miftâhu’l-Gayb’ına yazılmış kapsamlı bir şerhtir.

8. Risâle-i Ucâle (Der-Merâtib-i Selâse): Varlık mertebeleri, yaratılış, tasavvuf konularındaki bu eser Farsçadır.

9. Şerhu Dîbâceti’l-Mesnevî: Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin Arapça mukaddimesine yapılmış Arapça bir şerhtir. Risâle yayımlanmıştır (Aşkar 2005).

10. Şerhu’l-Ferâ’izi’s-Sirâciyye: Es-Secâvendî’nin Hanefî fıkhına dair eseri El-Ferâiz’in şerhidir.

11. Şerhu Fıkhi’l-Keydânî: Lutfullâh El-Keydânî’nin fıkıh konulu risâlesine yapılmış bir şerhtir.

12. Şerhu Telhîsi’l-Câmi’i’l-Kebîr fi’l-Fürû’: İmâm Kemâleddîn Muhammed’in fıkıh meseleleri konulu eseri Telhîsu Câmi’i’l-Kebîr’inin şerhidir.

13. Şurûtu’s-Salât: Mollâ Fenârî’nin farklı zamanlarındaki teliflerinden derlenen bu eser namazın şartları konusundadır. Eerin Mollâ Fenârî’ye aidiyeti konusunda tereddüt vardır (Gömbeyaz 2010: 496).

14. Tahkîku Hakâ’iki’l-Eşyâ’ ve Dekâ’iki’l-Ulûm ve’l-Ârâ: Tasavvufa dair bir eserdir. İbn Arabî’nin Fütûhât-ı Mekkiyye adlı eserindeki iki beyitlik şiirin şerhidir.

15. Ta’lîkât ‘alâ-Evâ’ili’l-Keşşâf: Zemahşerî’nin Keşşâf adlı eserine ilave olan bu risâle Fâtiha Sûresi’nden Bakara Sûresi’nin 133. ayetine kadarki kısma yazılmış hâşiyedir. (Aşkar 1992: 65)

16. Ta’lîka alâ-Istılâhâti’s-Sûfiyye: Cemâleddîn-i Kâşânî’nin Istılâhât-ı Sûfiyye’sine yazılan ta’lîkadır. Sayfa kenarlarına alınan notların toplamından oluştuğu ve dolayısıyla bu eserin müstakil olmadığı belirtilmiştir (Gömbeyaz 2010: 499).

Osmanlı ilim ve eğitim sisteminin temelini oluşturan medrese sistemi ve orada okutulan müfredat büyük oranda Mollâ Fenârî’nin gayretleriyle yerleşmiştir. Medreselerde Sa’deddîn-i Taftazânî ve Fahreddîn-i Râzî’nin eserlerinin okutulması doğrudan Mollâ Fenârî etkisiyledir (Aşkar 1997: 388). Mollâ Fenârî, Osmanlı Devleti’nde tasavvufa ilgi duyan ilmiye mensuplarının önde gelenlerindendir. O, tasavvufî düşüncelerinin şekillenmesinde etkili olan Muhyiddîn İbn Arabî’ye nispet edilen Ekberiyye mektebinin görüşlerini Anadolu’da temsil eden âlimler arasında yer almaktadır. Ayrıca Fenârî, Fahreddîn-i Râzî’nin geliştirmiş olduğu İbn Sînâcî sisteminin Osmanlı geleneğine taşınmasında önemli rol oynamıştır (Aydın 2005: 245).

Aşkar, Mustafa (1993). Molla Fenari ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı. Ankara: Muradiye Kültür Vakfı Yay.

Aşkar, Mustafa (1997). “Osmanlı Devletinde Âlim-Mutasavvıf Prototipi Olarak İlk Şeyhülislam Molla Fenarî ve Tasavvuf Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1): 385-401.

Aşkar, Mustafa (2005). “Molla Fenari’nin Şerhu Dîbaceti’l-Mesnevî Adlı Risâlesi ve Tahlili”. Tasavvuf Akademi Dergisi (14): 83-102.

Aydın, İbrahim Hakkı (2005). “Molla Fenârî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 30. İstanbul: TDV Yay. 245-247.

Bursalı Mehmed Tâhir (1972). Osmânlı Müellifleri. hzl. A. F. Yavuz; İ. Özen. İstanbul: Meral Yay.

Durmuş, Zülfikar (1992). Şemseddin Muhammed bin Hamza el-Fenârî’nin Hayatı ve Aynu’l-A’yân Adlı Eserinin Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Gömbeyaz, Kadir (2010). “Molla Fenârî’ye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenârî Bibliyografyası”. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009) Bildiriler. Hzl. T. Yücedoğru, O. Ş. Koloğlu, U. M. Kılavuz, K. Gömbeyaz. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay., 467-524.

Gülle, Sıtkı (1990). Şemseddin Muhammed bin Hamza Fenârî’nin Hayatı ve Eserleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi. C. 2. Ankara: TTK Yay.

Yıldırım, Aydın, E. Yılmaz (1995). “İlk Osmanlı Şeyhülislâmı Molla Fenârî”. Diyanet İlmi Dergi 31 (3): 71-81.