Madde Detay

1782 yılında Lefkoşa’da doğdu. O devirde adanın en köklü ailelerinden olan Menteşî-zâdeler ailesine mensuptur (Fedai 2007: 107-108). Döneminde Lefkoşa’da mümkün olan en iyi eğitimi alarak Kıbrıs Türk cemaati içerisinde mühim şahsiyetlerden biri hâline geldi. Arapça, Farsça ve dinî ilimler alanlarında verdiği dersler sayesinde müderrislik unvanını aldı (Oberling 2007: 123). Müderrislik yaptığı sırada, Yunan ayaklanmasını takip eden Yunan yayılmacılığının Kıbrıs’a da sıçramasından endişe eden Sultan II. Mahmûd’un 1828 yılında Lefkoşa’da kendi adına bir kütüphane yaptırıp kitap bağışında bulunması üzerine, sultana Kıbrıs halkı adına şükranlarını sunmak için, onu metheden ve kütüphanenin inşasına tarih düşen kırk sekiz beyitlik bir kaside yazdı (Serdar 2000: 9, Atun 2010: 10). Hâlen kütüphanenin iç duvarlarında yaldızlı harflerle yazılı bulunan bu kasidenin Sultân Mahmûd tarafından beğenilmesi üzerine, Hilmî Efendi İstanbul’a davet edildi. İstanbul’da yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun resmigeçidi sırasında irticalen söylediği medhiyenin Sultân Mahmûd tarafından çok beğenilmesi üzerine Sultanü’ş-Şuara unvanı ile taltif edildi (Fedai 1998: 139). Genel olarak Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından hoşnut olmayan ilmiye sınıfının bir mensubu olan Hilmî Efendi’nin bu tavrından Sultân Mahmûd çok memnun olmuş olmalı. Ancak, padişahın bu memnuniyetinin yanında bilhassa ilmiye sınıfının diğer mensupları arasında bu tavırdan rahatsızlık duyanların bulunması da oldukça güçlü bir ihtimaldir. İlmiye sınıfının bu hoşnutsuzluğunun yanında, taşralı olması sebebiyle, dönemin diğer şairleri tarafından da kolay kabul görmediği anlaşılmaktadır. Zira, Hilmî Efendi’nin kendi yazdıklarında bunun emarelerini görmek mümkündür. Egerçi hâk-i Kıbrıs ma’den-i zât-ı hakîrem bûd / Velî bâ fazl-ı Mevlâ tab’-ı şûh ü mu’teber dârem. Değersiz gövdemin Kıbrıs toprağıyla yoğrulması aldatmasın sizi / Tanrı yine de ruhumu şair, kişiliğimi saygıdeğer yarattı (Yaşın 1994: 29, Yaşın 2005: 87) şeklindeki Farsça beyitinde bu duruma gönderme yapıyor olmalıdır. Sultân Mahmûd için doğum gününde yazdığı Mevlid’i bırakıp gizlice bir gemiyle Kıbrıs’a kaçmasının ardında, umumiyetle Kıbrıs’a olan hasreti aranmakla (Serdar 1993: 28; Fedai 2007: 108) birlikte, dönemin diğer şairleri tarafından maruz kaldığı muamelenin de etkili olduğuna inananlar mevcuttur (Yaşın 1994: 29, Yaşın 2005: 87; Oberling 2007: 123). Hilmî Efendi, İstanbul’dan izinsiz ayrılması sebebiyle cezalandırılmak yerine, Kıbrıs’a dönüşünde, adanın müftüsü olarak atanarak mükafatlandırılmıştır (Fedai 1997a: 231). 1244-1264/1828-1847 tarihleri arasında, vefatına kadar, Kıbrıs Esnaf Teşkilatında yirmi yıl Şeyh-i Seb’alık yapmıştır (Demiryürek 2009: 36). Sıcakkanlılığı, güvenilirliği ve cömertliği ile meşhur olan Hilmî Efendi’nin vaktinin büyük kısmını yetim çocuklara yardım için vakfettiği bilinmektedir (Oberling 2007: 123). Hilmî Efendi 1262-63/1847 yılında vefat etmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Eski Hemedan Konsoloslarından İnehanzade Mehmed Nail tarafından, 1949 yılında kaleme alınan Tuhfe-i Nailî’de yer alan on üç Kıbrıslı şair arasında bulunan Hilmî Efendi (Fedai 1997c: 152), klasik Türk edebiyatının Kıbrıs’ta kurumsallaşmasının mümessili kabul edilmektedir (Yaşın 2005: 86). Şiirlerini bir divanda toplamış olmamakla birlikte, eski tabirle “velûd” yani üretken bir şair addedilen Hilmî Efendi’nin altmış beş şiiri günümüze ulaşmıştır. Bu şiirlerin kırkı bir kitapta toplanmıştır. Geriye kalan yirmi beşi ise, Defter-i Süreyya isimli el yazmasında bulunmuştur (Fedai 1997b: 284).

Hilmî Efendi, bilhassa kasideleri ve Nâbî tarzında yazdığı hikmetli beyitleri ile meşhurdur. Mevlevi olması hasebiyle çağdaşı sayılabilecek Şeyh Gâlib’den etkilenmiş ve Nedîm tarzında şuh manzumeler de yazmıştır. Bu cihetiyle, edebî kişiliğinde, Nâbî’yi, Şeyh Gâlib’i ve Nedîm’i birleştirmiştir denilebilir. Şiirlerinde, Mevlânâ, Hâfız ve Sâdî gibi Doğu'nun büyük şairlerini övdüğüne de şahit olunmaktadır. Kendisinden sonra gelen Kıbrıslı şairlerden Müftü Râci Efendi’yi ve Kaytazzâde Mehmed Nâzım’ı oldukça etkilemiştir (Fedai 1987: 9 vd.; Serdar 1993: 31). Hilmî Efendi’nin Kıbrıs Türk Edebiyatı açısından bu ehemmiyetine rağmen, Türk edebiyat çevrelerinde hak ettiği ilgiyi görmediği düşünülmektedir. Mahmud Kemal İnal’ın eserine alınmadığı gibi, Kıbrıs Mutasarrıflığı yapmış olan Ziya Paşa da Harâbât’ta Hilmî Efendi’den bahsetmez. Bu tutumundan dolayı da Ziya Paşa,Namık Kemal tarafından sert bir dille eleştirilir (Serdar 1993: 30). Hilmî Efendi’nin şiirleri, hâlen Sultân Mahmûd Kütüphanesi'nin, Selimiye Cami'sinin ve Hala Sultan Türbesi'nin duvarlarını süslemektedir (Oberling 2007: 123, Atun 2009: 9).

Atun, Suna (2009). Kıbrıs Türk Edebiyatı. Lefkoşa: Samtay Vakfı Yay.

Atun, Suna (2010). Kıbrıs Türk Edebiyatı. Gazimağusa: Samtay Vakfı Yay.

Demiryürek, Mehmet (2009). “XIX. Yüzyıl Kıbrıs Esnaf Teşkilatı Üzerine Bazı Tespitler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi XXVIII (45): 13-42.

Fedai, Harid (1987). Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi – Şiirler-. Lefkoşa: KKTC MEB ve KB Yay.

Fedai, Harid (1997a). “Kıbrıs Türk Edebiyatı”. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. C. 9. Ankara: T.C. KB Yay. 182-464.

Fedai, Harid (1997b). “Kıbrıs Türk Yazın Kültürüne Evrimsel Bir Bakış”. Kıbrıs Araştırmaları Dergisi 3 (3): 283-290.

Fedai, Harid (1997c). “Turkish Cypriot Culture, 1571-1960”. Proceedings of the First International Congress on Cypriot Studies. ed. Emel Doğramacı, William Haney ve Güray König. Gazimağusa: Eastern Mediterranean University Press. 151-162.

Fedai, Harid (1998). “Başlangıcından 1940’a Kadar Kıbrıs Türk Edebiyatı”. Birinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu. yay. hzl. İsmail Bozkurt, Ayşen Dağlı ve M. Kansu. Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi. 139-157.

Fedai, Harid (2007). “Kıbrıs Türk Edebiyatı”. Suya Düşen Sancak Kıbrıs Türk Kültürü Üzerine İncelemeler. ed. Nihat Öztoprak ve Bayram Ali Kaya. İstanbul: 47 Numara Yay. 80-243.

Oberling, Pierre (2007). The Heart of a Nation. A History of Turkish Cypriot Culture 1571-2001. Lefkoşa: Rüstem.

Serdar, Gülgün (1993). Kıbrıs Türk Edebiyatında Kaynak Eserler. Lefkoşa: KKTC MEB ve KB Yay.

Serdar, Gülgün (2000). Şairlerimiz Siirlerimiz – Geçmişten Günümüze Kıbrıs Türk Şiiri. Lefkoşa: Ateş Matbaacılık.

Yaşın, Mehmet (1994). Kıbrıslıtürk Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yay.

Yaşın, Mehmet (2005). Diller ve Kültürler Arası Bir Edebiyat İncelemesi Kıbrıs Şiiri Antolojisi MÖ 9. – MS 20 yy.. İstanbul: Adam Yay.

Lefkoşe'de Kâ’in Kütübhâne İçün Merhûm Müfti Hilmî Efendinin Târîhi'nden :

Kitâb-ı kâinata sebt olub evsâf-ı şâhâne

Okunsun haşre dek âyât-ı hayrât-ı mülûkâne

Şehen-şâh-ı meğâzî-pîşe Mahmûd Hân-ı Sânî kim

Senâsı vâcib olmuş evvel âhir ehl-i îmâne

...

Teber-dârân-ı ceyşin nusretiyle eyleyüb tedmîr

Teberden geçdi erbâb-ı teberrâ semt-i nîrâne

O bedr-i âsümân-ı dîn ü devlet her gazâsında

Gazâ-yı Bedr-i Kübrâ hâletin gösterdi devrâne

Zemîne ‘aks iden şimdi anın envârıdır ancak

Murassa’ tîğ-i cevher-dârın asmış ‘arş-ı rahmâne

Anın Bahr-ı Sefîd-i devletinde belde-i Kıbrıs

Hemân bir fülkedir ser-beste-i mirsâ-yı tersâne

Sünûh-ı himmeti mevc-i hevâdisden kılub me’mûn

Bi-hamdi’llah selâmet lenger-endâz oldu limâne

...

Sıhâh-ı cevherîden eyledim târîhini tahrîr

Fünûn-ı ‘ilm ile sa’d oldu bu vâlâ kütübhâne (1244)

(Fedai, Harid (1987). Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi – Şiirler-. Lefkoşa: KKTC MEB ve KB Yay. 147-155.)