Madde Detay

1272/1855 yılında Konya Seydişehir'de doğdu. Seydişehirli Mahmûd Es'ad sanıyla tanındı. Çopur Kadıoğulları'ndan olup Güzel Efendi-zâde sanıyla tanınan şer'iye hakimi Muhammed Emîn Efendi'nin oğludur. İlk öğrenimini memleketinde ve Konya'da yaptı, sonra İstanbul'a geldi ve çok yönlü bir şekilde tam 15 yıl sürecek olan yüksek tahsiline başladı. Fatih Camii'nde Elbasanlı Abdülkerîm Efendi'nin derslerine ve diğer cami derslerine devam ederek mantık, kelam, hikmet, hadis, tefsir, fıkıh ve usûl-i fıkıh okumuş ve 1881 senesinde "ulûm-ı âliye ve aliyye"den icazet almıştır. Aynı yılın sonlarına doğru Bâb-ı Vâlâ-yı Fetvâ'da kurulan Encümen-i İlmî'deki sınavı başararak dersiâm yani medrese hocası olmuştur. Fatih Cami'inde ders okuturken bir yandan da Askerî İdâdî'ye devam etti. Burada matematik, geometri, cebir, tarih, coğrafya, fizik, kimya, mekanik, Fransızca ve resim tahsil etti. Burayı bitirdikten sonra tabiat bilimlerindeki bilgisini daha da artırmak için tek sivil talebe olarak Mekteb-i Harbiyye Nazırı Edhem Paşa'nın yardımıyla özel bir izinle Mekteb-i Harbiye'nin Erkân-ı Harbiye (kurmay) sınıfına devama başlamış, burada yüksek seviyede cebir, trigonometri, uzay geometri, topoğrafya, mimari, entegral, aritmetik, arazi yüzölçümü gibi dersler okumuş ve 1884 yılında girdiği bir sınavdan sonra "Tatbikat Sınıfları Yüksek Riyâziye Muallimliği" diploması almaya hak kazanmıştır. Daha sonra Dârülfünûn Hukuk Bölümü'nü 1886 yılında en yüksek dereceyle bitirdi. 1879 senesinde Gülhane Askerî Rüşdiyesi Osmanlıca ve İlm-i Hâl öğretmenliği ile devlet hizmetine girdi. 1882'de Encümen-i Mahsûs'ta yapılan sınavı vererek 1. Sınıf Dava Vekili (avukatlık) ruhsatı aldı. 1885 yılında Aydın Bidâyet Mahkemesi başkanı oldu. 1896'da İstanbul'da Maliye Hazinesi Hukuk Müşavirliğine getirildi. Mülkiye ve Hukuk mekteplerinde ders verdi. Dârülfünûn Edebiyat şubesinde İslam Tarihi okuttu. 1908 yılında Maliye Nezareti Müsteşarlığı'na terfi etti. 1909'da Hüseyin Hilmî Paşa kabinesinde Defter-i Hâkânî Nazırı oldu. Aynı sadrazamın kurduğu ikinci kabinede Defter-i Hâkânî Nazırlığını muhafaza etmekle beraber Adliye Nazır Vekilliğini de üstlendi. 1913'te Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesi başkanlığına getirildi. 1915'te Isparta mebusu seçilerek bu görevinden ayrıldı. Kısa bir süre sonra istifa ederek emekliliğini istedi. Öğretmen olarak hizmetine devam etti. 1336/1918'de İstanbul'da vefat etti ve Fatih Türbesi bahçesine defnedildi (Huyugüzel 2000: 307-313).

Özel kitaplığı vefatından sonra ailesi tarafından İstanbul Dârülfünûn'una bağışlanmıştır. Üstad payesinde Mason olup İstanbul Locasına kayıtlı idi. Societe Academique d'Historie İnternational (Fransa Milletlerarası Tarih Akademisi Derneği) daimi üyesi bulunuyordu (Çankaya, Ali 1968: II/1031).

Eserleri şunlardır:

1. Ahlak Risalesi: 1312'de İzmir'de 47 sayfa olarak basılmıştır.

2. Âsâr ve Müberrât-ı Hilâfet-penâhî: 1311 yılında 43 sayfa hâlinde İzmir'de basılmıştır.

3. Dîn-i İslâm ve İslâmiyetin Başlıca Kavâ'id-i Esâsiyye-i İ'tikâdiyyesi Hakkında Ma'lûmât-ı Mücmele: Amede Guillemain'dan tercümedir. 102 sayfa hâlinde 1311 yılında İzmir'de basılmıştır.

4. Dîn-i İslâm: 1314 yılında 116 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

5. Ferâ'idü'l-Ferâ'iz: 383 sayfa hâlinde 1301 yılında İstanbul'da basılmıştır.

6. Hukûk-ı Düvel: Henry Bonfils-Paul Fauchille'den çeviri. Medhal 1326 yılında İstanbul'da 192 sayfa hâlinde ; Kısm-ı Sâlis 1326 yılında İstanbul'da 326 sayfa hâlinde ; Kısm-ı Râbi 1327'de İstanbul'da 136 sayfa hâlinde basılmıştır.

7. Hukûk-ı Husûsiyye-i Düvel: Aser'den çeviridir. 409 sayfa hâlinde 1312 yılında İzmir'de basılmıştır.

8. İktisâd: 1318 yılında 678 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

9. İlm-i Hayvanât, Târîh-i Tabî'îden Kısm-ı Evvel: 260 sayfa hâlinde 1315 yılında İstanbul'da basılmıştır.

10. İlm-i Nebâtât, Ma'deniyât yahud İlmü'l-Arz: 890 sayfa hâlinde 1314 yılında İstanbul'da basılmıştır.

11. İlmü'l-Arz Ve'l-Ma'âdin Kısm-ı Amelî: 271 sayfa hâlinde 1307 yılında İstanbul'da basılmıştır.

12. İtmâm-ı Temyîz: 19 sayfa hâlinde 1299'da İstanbul'da basılmıştır.

13. Kamer: Amede Victor Guillemain'den çeviri. İzmir'de 1311 yılında 259 sayfa hâlinde basılmıştır.

14. Kitâb-ı Nikâh ve Talâk: 231 sayfa hâlinde 1326 yılında İstanbul'da basılmıştır.

15. Müdâfa'a 1-3: 1331 yılında 80 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

16. Ravza-i Hukûk Cüzlerinden: 1316 yılında İstanbul'da basılmıştır.

17. Ravza-i Hukûk: 1311 yılında İzmir'de basılmıştır.

18. Ravzatü'l-Cennât fî Usûli'l-İ'tikâd: Mehmed b. Ali Birgivî'den çeviri. 151 sayfa hâlinde 1307 yılında İzmir'de basılmıştır.

19. Redd-i Tahlîl (Ali Sedad ve Mehmed Fâ'ik'le birlikte): 1299 yılında 32 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

20. Resimli Kısm-ı Sâlis Ma'deniyât yahud İlmü'l-Arz ve'l-Ma'âdin: 1313 yılında resimli olarak İstanbul'da basılmıştır.

21. Şerh-i Kânûn-ı Cezâ: 84 sayfa hâlinde 1302 yılında İstanbul'da basılmıştır.

22. Şerî'at-ı İslâmiyye ve Mister Karlayl: 1315-1316 yılında 408 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

23. Şu'ûn-ı İslâmiyye: 64 sayfa halinde 1311 yılında İstanbul'da basılmıştır.

24. Ta'addüd-i Zevcât: 1316 yılında 60 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

25. Ta'addüd-i Zevcâta Zeyl: Fatma Aliye Hanım'la birlikte 84 sayfa hâlinde 1316 yılında İstanbul'da basılmıştır.

26. Târîh-i Dîn-i İslâm: I. Cild Medhal 547 sayfa hâlinde, II. Cild Kısm-ı Mekkî 576 sayfa hâlinde 1327 ve 1329'da İstanbul'da; III. Cild Kısm-ı Medenî 294 sayfa hâlinde 1342'de İstanbul'da basılmıştır.

27. Târîh-i Edyân, Medhal: 1330 yılında 120 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

28. Târîh-i Edyân: Salomon Reinach'tan çeviri. 1331 yılında İstanbul'da basılmıştır.

29. Târîh-i İlm-i Hukûk: 1331 yılında 279 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

30. Târîh-i İslâm: 190 sayfa hâlinde 1314 yılında İstanbul'da basılmıştır.

31. Târîh-i Sanâyi': 504 sayfa hâlinde 1307 yılında İzmir'de basılmıştır.

32. Târîh-i Tabî'î: Langlebert'ten çeviridir. 1002 sayfa hâlinde 1309 yılında İzmir'de basılmıştır.

33. Tasnîf-i Tabî'î. Hayvânât, Nebâtât, Ma'deniyât: 1311 yılında İzmir'de basılmıştır.

34. Telhîs-i Hikmet-i Hukûk: Münif Paşa'ya ait dersin takrirlerini zabt ve Neşreden Mahmûd Es'ad. 224 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

35. Telhîs-i Târîh-i Tabî'î: 1306 yılında 232 sayfa olarak İzmir'de basılmıştır.

36. Telhîs-i Usûl-i Fıkıh: 400 sayfa hâlinde 1309 yılında İzmir'de basılmıştır.

37. Usûl-i Fıkıh:1302 yılında 384 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

38. Usûl-i Hadîs: 163 sayfa hâlinde 1307 yılında İzmir'de basılmıştır.

Doğu ve batı dillerine vakıf, dinî ve müspet ilimlerden pek çoğunu tahsil Eden Mahmûd Es'ad Efendi son asırda yetişen büyük alimlerden biridir. Hukuk, iktisat, din, dinler tarihi, medeniyet tarihi gibi alanlarda eserler verdi. Özellikle İslam tarihi konusunda yazdığı eser çok meşhur oldu ve defalarca basıldı. İlgisini hem tarih hem tabiat bilimlerini kapsayan geniş bir alana yaymış olan Mahmûd Es'ad Efendi'nin din, hukuk, tarih, belagat, iktisat, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji gibi bilim dallarıyla ilgili kitap hâlinde basılmış telif ve tercüme 38 kadar eseri vardır. Defter-i Hâkânî nazırlığı sırasında, sonradan "Mahmûd Es'ad Efendi Kanunları" adıyla anılacak olan ve Tasarruf Hukuku'nu düzenleyen çok önemli kanunlar çıkarmış, bu çalışmalarıyla hukukçular ve tapu kadastrocular dünyasında sürekli ve yaygın bir üne sahip olmuştur. Günümüzde de Türkiye'de modern tapu kadastronun kurucusu olarak kabul edilmektedir. İstanbul ve İzmir'de bulunan birçok yüksek seviyedeki okulda dersler vermiştir. 1886 yılında Halid Ziya ve Tevfîk Nevzat'ın İzmir'de çıkardıkları Hizmet gazetesine her türlü destekte bulunmuş, burada fenni, dînî, hukuki makaleler ve yazı serileri yayımlamıştır. Az sayıda da olsa İzmir'deki Âhenk gazetesinde de yazı yazmıştır. İstanbul'da da Sırât-ı Müstakîm, Sebîlü'r-Reşâd ve Misbah gibi gazete ve dergilerde daha çok dinî makaleler yayımlamıştır. Hakimlik, hocalık, gazetecilik çalışmalarının yanında çevresindekileri de sürekli araştırma ve öğrenmeye teşvik eden Mahmûd Es'ad Efendi hakkında Halid Ziya şunları söylüyor: "Hayatımda bu derece okumaya vurgun, adeta hastalık, çılgınlık denecek derecede bir düşkünlükle bağlı bir kimseye rastlamadım". Yazı hayatının ilk yıllarında edebiyat ve belagata bir ölçüde girmiş olan Mahmûd Es'ad, daha sonra bu alana pek dönmemiştir. Mahmûd Es'ad Efendi gerek İstanbul gerek İzmir'deki çalışmalarıyla fikir ve kültür hayatımıza çok önemli katkılarda bulunmuş çok değerli bir bilim ve eğitim adamıdır (Huyugüzel 2000: 307-313). Ebu'l-Ulâ Mardin onun hakkında şunları söylemiştir: "Ömrü boyunca durmadan çalışan bir zeka harikası, bir bilgi hazinesi olan Mahmûd Es'ad Efendi hemen hemen bütün ilimlerle meşgul olmuş ve çeşitli ilimlere dair birçok eser yazmıştır. Dindar, halûk, güleryüzlü, kibar bir zat idi. Fevkalade bir hitabet kudretine malik, telkin kudreti pek yüksek, hafızası da zekâsı gibi harika idi; unutmanın ne demek olduğunu bilmezdi. Daima ilmiyye kıyafetinde sarıklı olarak gezerdi. Arabi, Farisi lisanlarına hakkıyla vakıf olduğu gibi İngilizce, Almanca ve Fransızca da bilirdi. Bütün bu bilgileri sırf kendi gayret ve âteşîn zekası sayesinde kazanmış, emsali ender yetişen ilim adamlarındandı. Din ve hukuk ilimlerinde ve din tarihinde mütehassıs olmakla beraber riyazî ve tabi'î ilimlerle de uğraşarak müsbet bir kafa sahibi olmuş, azmi ve seciyyesi kuvvetli bir insandı." (Çankaya 1968: 1030).

Çankaya, Ali (Mücellidoğlu) (1968). Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler. C. II. Ankara.

Ebu'l-Ulâ Mardin (1966). Huzur Dersleri. C. II, III. İstanbul.

Gövsa, İbrahim Alaeddin (1945). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul. 233.

Huyugüzel, Ö. Faruk (2000). İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950). Ankara: KB Yay.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1986). "Mahmud Esad Efendi". C. VI. İstanbul: Dergah Yay. 116.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2006). "Mahmud Es'ad". C. VI. Ankara: AKM Yay. 191-912.

Uran, Hilmi (1959). Hâtıralarım. Ankara.