Madde Detay

Mirze Feteli Ahund-zâde, 1812'de Nuha -şimdiki adı Şeki- da doğar. Dedesi Hacı Ahmet ve babası Mirze Memmetdağı Tebriz şehrinin Hamne kasabasında kendhuda görevlerini layıkıyla yapmış ve halkın takdirini kazanmış kişilerdir. Annesinin amcası olan Ahund Elesker'in Feteli'nin yetişmesinde büyük emeği vardır. Döneminin önemli din adamlarından olan Elesker, Feteli'nin de kendisi gibi iyi bir din adamı olmasını ister ve bu doğrultuda tahsil görmesi için gayret eder. Feteli, yine amcasının yönlendirmesiyle Şeki ve Gence şehirlerinde çeşitli hocalardan ders alır. Gence'de Mirza Şefi Vazeh'in talebesi olur. Bu, onun hayatında bir dönüm noktasıdır. Ahundov'un kendi ifadesiyle, Vazeh ile tanıştıktan sonra gözlerindeki gaflet perdesi kalkmış ve molla olma fikrinden vazgeçmiştir. 1833'te Rusça öğrenmek için bir yıllığına Nuha'daki Rus mektebine gider. 1834'te Ahund Elesker, Kafkas Valisi Baron Rozene'den rica eder ve Feteli valinin yanında mütercim olarak ile başlar. 1836-1840 yılları arasında Tiflisteki Rus mektebinde Azerbaycan dili ve din öğretmeni vazifesinde çalışır. 1840'ta Kafkas Valisinin yanında mütercim olarak işe başlar. 1861'e kadar burada çalışır. 1864'ten vefatına kadar Kafkas Rus Ordusunun Ana Karargahında mütercim olarak görev yapar.

1845'te Tiflis'te teşkil edilen Rus tiyatrosunda Şekspir ve Molyer gibi dünyaca ünlü isimlerin eserleri sahnelenir. Bu oyunları dikkatke takip eden Ahundov'un tiyatroya olan ilgisi giderek artar. Azerbaycan halkının içinde bulunduğu cehalet ve toplumsal yozlaşmadan kurtarmanın en iyi yollarından biri olarak tiyatroyu gören Ahundov, 1850-1855 yııları arasında altı adet komedi yazar. Bu piyesler yalnız Azerbaycan edebiyatı değil tüm Türk-İslam ccoğrafyasının ilk tiyatro örnekleridir. 1856'da "Aldanmış Kevakip" adlı povestini yazar. 1859'da komedilerini "Temsilat" adıyla yayınlar. 1857'de alfabeyi ıslah çalışmalarına başlar. 1863'te İstanbula gelir. umduğunu bulamaz. Çalışmalaeına devam eder ve sonunda Arap alfabesi yerine Latin harflerine dayanan bir alfabenin gerekliliğini ortaya koyar. 10 Mart 1878'de vefat eden Ahunduv, kendi vasiyetine göre Tiflis'teki kabristanda hocası M. Ş. Vazeh'in yanına defnedilir.

Ansiklopedist bir şahsiyet olan Ahund-zâde, yaşadığı devrin birçok meselesi hakkında fikir beyan etmiştir. Bunu bazen eleştirerek bazen de çözüm yolları tavsiye ederek yapmıştır. Kafkasya'nın askeri ve medeni merkezi olan Tiflis'in muhiti, M. F. Ahundov'un hayatında önemli rol oynar. O, burda kendi devrinin Azerbaycan, Gürcü, Rus ve diğer halklardan pek çok entellektüel ile yakından tanışmış ve dostluklar kurmuştur. Zaten küçüklüğünden itibaren çok iyi Arapça ve FArsça bilen Ahundov, Rusçasını da ilerletir. Doğu'nun önemli edebi şahsiyetlerini ve eserlerini çok iyi bilen Ahundov, aynı zamanda Rus edebiyatını ve dünya edebiyatını dayakından takip eder.

Ahundov'un ilk dram eseri "Hekayeti-Molla İbrahimhelil Kimyager" adlı komedisidir. "Kimyager"in konusunu 1830'lu yıllarda Nuha'da gerçekten yaşanmış bir olaya dayanır. Eserin baş kahramanı da gerçekten yaşamış biridir. İbrahimhelil, Haçmaz dağlarına çadır kurar ve elindeki iksir ile mis pulu gümüş pula çevirdiğini idda eder. Böylece açgözlü Şeki sakinlerini kandırrır ve onları dolandırır. Bu bakımdan eser Devrin güncel meselelerini ele alan,cehaleti ve geri kalmışlığı yeren satirik bir komedidir. Ahundov’un ikinci dram eseri “Mösyo Jordan ve Derviş Mesteli Şah” adlı komedisi eğitim ideali temelinde yazılmıştır. Eserde yazar, cahillik, fanatizim, atalet, ve geriliğe karşı çıkar. Halkını ve özellikle de gençleri bilim ve tekniğin ışığında yeni dünyayı anlamaya davet eder. Bu bakımdan eserdeki çatışma iki ana karakter üzerinden işlenir. Bunlar geriliğin ve cahilliğin sembolü olan Mesteli Şahla ; ilmi, eğitimi, terakkiyi temsil eden Mösyö Jordan’dır. Dolayısıla komedinin esas satirik kahramanı Mesteli şahtır. “Hırs Kuldurbasan”, Ahundov’un üçüncü komedisidir. İki farklı baskısı olan eserde gerilik, atalet, dini fanatizim, Rus memurlarının yanlış uygulamaları tenkit edilmiş, kadın özgürlüğü, ilim ve eğitim öne çıkarılmıştır. Dördüncü komedi olan “Veziri-Hanı-Lenkeran” da ise yazar, hanlıklar devrinde Azerbaycan halkının yaşamını konu edinir. Cahil ve zalim bir hanın, bir günlük divan-mahkeme faaliyeti işlenir. Beşinci komedi “Hekayeti Merdi Hesis” ya da diğer adıyla “Hacı Kara”dır. Bu eser Ahundov’un eserleri arasında en başarılı bulunanıdır. Mevzusu gerçek hayattan alınan eserde, Karabağ beylerinden Heyder bey ve arkadaşı tüccar Hacı Kara’nın İrandan kaçak mal getirirken başlarından geçen olaylar işlenir. Eserin temel mevzusunu dönemin sosyal yaşantısı ile gerilik ve cahilliğin pençesinde adet ve geleneklerin kıskacında yaşamaya çalışan halkın durumu oluturur. Altıncı komedi “Mürafie Vekilleri” dir. Yazar bu eserinde diğerlerinden farklı olarak yeni bir sosyal tabakayı ele almıştır. Eserde olaylar Güney Azerbaycan'da geçer ve mahkeme memurlarının hayatları işlenir.

Ahund-zâde’nin “Aldanmış Kevakip” adlı povesti Azerbaycan nesrinde önemli bir yere sahiptir. Konu ve tez bakımından Veziri-Hanı-Lenkeran” adlı esere benzer. Yazar, devlet kademesinde görev alan yüksek dereceli memurların hayat ve düşünce tarzını Şah Abbas ve onun nazırları üzerinden tenkit eder. Ahundov bütün bu eserlerini Temsilât adıyla Tiflis’te bastırır (1859). Azerbaycan edebiyatında edebi tenkit türünün gelişmesinde de Ahundov’un önemli katkısı vardır. Ahundov 185-1870 yılları arasında kaleme aldığı “Nazım ve Nesir Hakkında”, Fehristi-Kitap”, Tenkit Risalesi” vd. gibi tenkit türü yazılarıyla edebi tenkitin esaslarını ortaya koymuştur. 1860’lı yıllardan itibaren felsefi ve sosyolojik mevzulara daha çok eğilen Ahundov’un “Kamlüddevle Mektupları” adlı eseri oldukça önemlidir. Tiflis’te 1866-1867 yıllarında kaleme alınan eser, esas itibariyle yazarın hayalinde canlandırdığı iki şahsın (İran şehzadesiyle Hindistan şehzadesinin) birbirlerine yazdıkları mektuplardan ve bu mektuplara başkalarının verdiği cevaplardan ibarettir. Aħund-zâde’nin bu eseri yazmasındaki temel gaye “dinin insan cemiyetinin ilerlemesine, yükselmesine ve gelişmesine mâni olduğu” yolundaki kanaatidir. Bu eserdeki tartışmalar ile aslında o, İslâm dünyasında din, cemiyet, insan hakkında, genel bir tartışmayı başlatmak istemiştir. Din adamları ve münevverler arasında yapılacak böyle bir bir tartışmanın galibi şüphesiz bilim olacaktır. İşte Ahund-zâdenin Kemalüddövle Mektubları’ nı yazmadaki temel amacı da budur. (Akpınar 2012: 61)