Madde Detay

Piriştine doğumlu bir şair olan Mustafa Çelebi’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn’da şairden “Mustafa Emîn el-Biriştinî” olarak bahsetmesine rağmen (Balcı 2007: 1532) diğer biyografik kaynaklarda isminin “Emîn” olduğu bilgisi yer almaz. Bu da “Emîn”in özel bir isim değil, şairin mesleği olan “deftereminliği”ne işaret ettiğini düşündürmektedir.

Mustafa Çelebi, doğum yeri olan Piriştine’nin “kâtip yatağı” (Kılıç 2010: 904) özelliğine uygun olarak memurluk hayatına kâtiplikle başlar. Mukataat kâtipliği, mukataateminliği, hazine defteri kâtipliği, tezkirecilik, tezkireeminliği ve deftereminliği görevlerinde bulunan Mustafa Çelebi 972/1569 yılında vefat eder (Kılıç 2010:816).

Meşâirü’ş-Şuarâ, Künhü’l-Ahbâr ve Keşfü’z-Zünûn ile bu kaynaklara dayanan diğer çalışmalarda Mustafa Çelebi’nin Mihr ü Vefâ isimli bir mesnevisi bulunduğu kayıtlıdır. Ancak Mustafa Çelebi’ye isnat edilen Mihr ü Vefâ mesnevisinin kayıp mesneviler arasında yer aldığı ifade edilmektedir. Kaynaklarda şairin Mihr ü Vefâ mesnevisinden verilen örnek beyitler, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde Bediî adına kayıtlı Varka ve Gülşâh mesnevisi ile örtüşmektedir. Bunun yanı sıra Abdurrahman Gubârî’nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevisinin sonunda eserin Mustafa Çelebi’ye sunulduğu ve kendisinden “Sâhib-i Nazm-ı Varka vü Gülşâh” şeklinde bahsedildiği görülmektedir. Ayrıca Meşâirü’ş-Şuarâ’nın Aşir Efendi nüshasında, diğer nüshaların aksine şairin mesnevisi Varka ve Gülşâh olarak kaydedilmiştir (Aşir Ef: vr. 170b). Tüm bunlardan hareketle Mustafa Çelebi’nin kayıp olduğu söylenen Mihr ü Vefâ mesnevisini aslında hiç yazmadığı, şairin Varka ve Gülşâh mesnevisi kaleme aldığı ancak Meşâirü’ş-Şuarâ’nın Aşir Efendi dışındaki nüshalarından aldıkları bilgilerle Gelibolulu Âlî ve Kâtip Çelebi’nin de bu konuda yanılarak şairin Mihr ü Vefâ mesnevisi yazdığı şeklinde bir bilgi aktardıkları görülmektedir. 

Mustafa Çelebi’nin divan tertip ettiğine dair kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almaz. Mahlas kullanmaması mecmualarda bulunması olası şiirlerinin tespiti ihtimalini de ortadan kaldırmaktadır.

Mustafa Çelebi’nin bilinen tek eseri Varka ve Gülşâh Mesnevisi'dir. Eser, "mefâîlün mefâilün fe’ûlün" kalıbıyla yazılmış olup 6712 beyitten oluşmaktadır. Kânûnî (saltanatı 1520-1566)’ye sunulmuş ya da sunulmak üzere kaleme alınmış olduğu tahmin edilmektedir. Eserin telif tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, mesnevinin giriş kısmında yer alan Kânûnî’nin seferleri gibi kimi tarihi olaylar, mesnevi nüshasındaki iki minyatürün üslubu ve müellifin ölüm tarihi göz önüne alındığında 1548-1566 tarihleri arasında, büyük ihtimalle de 1550 civarında yazıldığı söylenebilir.

Âşık Çelebi’nin “şeh-levendâne”, “rindâne”, “bî-tekellüf-şîve” ve “laubâliveş” olarak nitelendirdiği Mustafa Çelebi’nin mesnevisi teknik açıdan başarılıdır. Deyim ve deyim kaynaklı söyleyiş kalıpları açısından zengin olan eserde, 11. yy. Gazneliler devri şairi Ayyûkî’nin kaleme aldığı Varka ve Gülşâh’ın model alındığı görülür. Orta sınıf bir şair ve bürokrat olan Mustafa Çelebi’nin sanat hâmiliği yaptığı ve kendisine eser sunulduğu da bilinmektedir.

Afyoncu, Erhan (1994). “Defter Emini”.  İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: TDV Yay. 91-93.

Akbayar, Nuri (hzl) (1996). Mehmed Süreyya Sicil-i Osmânî Yâhûd Tezkîre-i Meşâhir-i Osmâniyye. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Aksoyak, İsmail Hakkı (2003). “Gelibolulu Âlî’nin Mihr ü Vefâ Mesnevisi” Diriözler Armağanı. Ankara.

Bağcı, Serpil, F. Çağman, G. Renda, Z. Tanındı (2006). Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: KTB Yay.

Balcı, Rüştü (hzl). (2007). Kâtip Çelebi Keşfü’z-Zünûn. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Canım Rıdvan (1995). Edirne Şairleri. Ankara: Akçağ Yay.

Çelebioğlu, Âmil (1998). Kânûnî Sultan Süleyman Devri Türk Edebiyatı. Ankara: MEB Yay. 

Gökbilgin, M. Tayyip (1970). “Süleyman I” İslâm Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: MEB Yay. 99-155.

İsen, Mustafa (1997). “Edebiyat Tarihi Açısından Piriştine ve Bu Şehir Doğumlu Divan Şairleri”. Ötelerden Bir Ses. Ankara: Akçağ Yay.

İsen, Mustafa (hzl). (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi Meşâirü’ş-Şuarâ. İstanbul: İstanbul Araştırma Enstitüsü Yay.

Kut, Günay (2005). “Bursa ve Manisa İl Halk Kütüphanelerindeki Bazı Türkçe Yazmalar”, Yazmalar Arasında. İstanbul: Simurg Yay.

Peremeci, Osman Nuri (1939). Edirne Tarihi. İstanbul: Resimli Ay Matbaası.

Şemseddin Sâmî (1316). Kâmûsu’l-A’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası.

Yıldız, Ayşe (2008). Türk Edebiyatında Varka ve Gülşah Mesnevileri ve Mustafa Çelebi’nin Varka ve Gülşâh Mesnevisi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Yıldız, Ayşe (2009). Mustafa Çelebi Varka and Gülşâh. ABD: Harvard Üniversitesi Yay.

Varka ve Gülşâh’tan

Didi lutf ile Varka ol tabîbe

Devâ mihrün yiter şâm-ı garîbe

Tabîbüm çok zemândur hasteyem ben

Za’îf ü âciz ü dil-besteyem ben

Cihânda bir onılmaz derde düşdüm

Gıdâ-yı derd ile perverde düşdüm

El urdı dutdı nabzın merd-i hâzık

Didi bir dil-bere olmışsın âşık

İşün ışk ile bir Allah’a kalmış

Hayâtun derd ile bir âha kalmış

İlâc olmaz sana dârû vü merhem

Semûm-ı ışka pâ-zehr olmaz emsem

İrişmezse elin ger vasl-ı yâra

Yigitsin yüri git Allâh onara

Didi vü urdı ata tâziyâne

Birez dem acıdı oldı revâne

Yüridi Varka dahı vâlih ü zâr

İderdi nâr-ı hasret cânına kâr (6080-6088)

(Yıldız, Ayşe (2009). Mustafa Çelebi Varka and Gülşâh. ABD: Harvard Üniversitesi Yay.187-188).