Madde Detay

İstanbul’da doğdu. Babası İbrahim Ethem Efendi, annesi Hamdûne Hanım’dır. (Akgün, 1978: 38; Aytaç, 1984). Öğrenim hayatına Sirkeci’de mahalle mektebinde başladı, daha sonra Şemsülmekâtip ve Meşrik-ı Füyüzât adlı okullara devam etti. 1903 yılında Vefa İdadisini (bugün Lisesi), 1908’de Dârülfünun Ulûm-ı Tabiiye Şubesini bitirdi. Üniversite öğrenciliği sırasında Divan-ı Hümayun Kaleminde memur olarak çalıştı. 1910 yılında dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi’nin onayıyla pedagoji alanında bilgi ve görgü edinmek amacıyla Avrupa’ya gönderildi. Bu inceleme gezisi kapsamında Fransa, İngiltere, Almanya, Belçika ve İsviçre’de bulundu. Fransa’da eğitim ve kültür kurumlarını yakından inceledi, bu ülkedeki eğitimcilerden önemli ölçüde bilgi aldı (Aytaç, 1984; Tozlu, 1989). Döndükten sonra, Dârülmuallimîn-i İptidaî’de yazı (hat) öğretmenliği, Şemsülmekâtip adlı özel ilkokulda ders nazırlığı yaptı. 1913'te Dârülfünun terbiye dersi müderrisliğine (pedagoji profesörlüğüne) atandı. 1917'de Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti’nin Genel Sekreteri oldu. 1918'de Maarif Nezareti’nde dönemin Ortaöğretim Müdürlüğüne, bu görevlendirme üzerinden çok geçmeden de Yükseköğretim Genel Müdürlüğüne atandı. Ardından aynı kurumda Teftiş Kurulu Başkanlığına getirildi. 1920 ile 1923 arasında dört defa Edebiyat Fakültesi dekanlığına, daha sonra da Dârülfünun Emini unvanıyla rektörlüğe atandı. 1923-1925 yılları arasında anılan görevlerinin dışında Maarif Vekâleti Müsteşarlığı, çeşitli okullarda muallimlik ve müderrislik yaptı. 1929-1930 yıllarında Gazi Muallim Mektebinin müdürlüğünü yürüttü. 1933'teki üniversite reformunda görevine son verilerek üniversiteden uzaklaştırıldı (Altın, 2014; Ege, 1978; Önder, 1978; Aytaç, 1984). Üniversiteden ayrıldıktan sonra Yeni Adam adlı haftalık düşünce ve sanat dergisini çıkarmaya başladı. 1942 yılında dönemin Maarif Vekili Hasan Ali Yücel değerbilirlik göstererek Baltacıoğlu’nun Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi pedagoji kürsüsünde öğretim üyeliğine dönmesini sağladı (Aytaç, 1984; Bozok, 1978). Böylece Baltacıoğlu, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Pedagoji Kürsüsünün kurucusu olarak tekrar profesörlüğe döndü. 1942 ile 1950 yılları arasında Afyon ve Kırşehir milletvekilliği yaptı. 1950 yılında emekliye ayrıldı, fakat Yeni Adam’ı yayınlamaya, kitap ve makale yazmaya, dersler ve konferanslar vermeye devam etti. 1978 yılında Ankara’da vefat etti.

Baltacıoğlu, yenilikçi ve atılımcı karakteriyle başta eğitim olmak üzere toplumun aydınlanması amacıyla çeşitli konularda birçok eser kaleme almıştır. Yazarın eserleri; Meşrutiyet ve Millî Mücadele döneminin hürriyet, inkılâp ve toplumsal refah fikirlerini; Cumhuriyet döneminde ise yeni bir toplumun inşası için eğitimde gerekli olan reformları ve muasır medeniyet çizgisini yakalama ihtiyacı gibi hususları işlemektedir. Bu nedenle Baltacıoğlu’nun eserleri ekseriyetle bu dönemlerin gerek siyasi gerekse sosyo-kültürel gelişmelerine ait gözlem ve eleştirileri barındırmaktadır (Türkkan, 2008: 17). Yaşamını pedagojiye adamış bir aydın olarak Baltacıoğlu’nun eserlerinin çoğu eğitim ile ilgilidir. Diğer eserleri de felsefe, sosyoloji, estetik ve edebiyat içeriklidir.

Eğitim üzerine yazdığı eserler, Baltacıoğlu’nun eğitime dair yurt dışında edindiği gözlem ve deneyimlere dayanarak oluşturduğu görüşlerini yansıtmaktadır. Baltacıoğlu’na göre eğitim “fertlerde bir şahsiyet vücuda getirme işidir” (Baltacıoğlu, 1944). Eğitimin bireyin bilgisini artırırken doğuştan getirdiği yeteneklerini de geliştirmesinin önemine dikkat çekmektedir. Bu sayede eğitimin insanları hayata hazırlamada daha etkin olabileceğini savunmaktadır. Talim ve Terbiyede İnkılâp adlı eserinde eğitimin amacını şöyle izah etmektedir: “Bugün yaşamak azminde bulunan bir milletin, bir cemiyetin, çocuklarının talim ve terbiyede yalnız bir maksadı olabilir, bu maksat onları hayata hazırlamaktır”. Asıl olan “Mektep için mektep” değil, “Hayat için mekteptir.” (Baltacıoğlu, 1927). Bu ilkeye uygun olarak okulların da hayata hazırlayıcı olmasını tavsiye etmiş ve eğitim tarihimizde müstesna yeri olan Köy Enstitülerinin bu düşünceye dayanması da Baltacıoğlu’nun görüşlerinin dikkate alındığını göstermiştir. Nitekim Kirby (1962)’e göre; Baltacıoğlu’nun içtimaî mektep fikri, Köy Enstitülerine esin kaynağı olmuştur. Zikredilen eserleri ile birlikte eğitim klasikleri arasında yer almış Toplu Tedris (1938), Rüyamdaki Okullar (1944), Pedagojide İhtilal (1964) gibi eserleri Baltacıoğlu’nun eğitime dair reform önerilerini, atılacak adımları ve bu değişimin yöntemlerini belirli bir çizgide anlatır. Talim ve Terbiyede İnkılâp adlı eserinde geleneksel eğitimin değişmesini ve gerekçelerini sunarken yeni eğitim sistemi net biçimde ortaya konulmamış, ancak İçtimaî Mektep eserinde üretim ve şahsiyet pedagojisi olarak adlandırdığı yeni eğitim anlayışını kuramsal bir zemine ve pedagojik bir sisteme oturtmuştur. Bu eserinde eğitim anlayışını beş ana ilke üzerinde temellendirir (Tozlu, 1989): 1- Kişilik 2- Çevre 3- Çalışma 4- Üretim-Ürün 5-Başlatma. Savunduğu eğitim anlayışına uygun açık hava okulu, kır gezintileri ve aile müsamereleri gibi (Bayraktar, 1992) yenilikçi fikirlerini Şemsülmekâtip adlı okulda görev yaptığı süre zarfında uygulama fırsatı bulmuştur.

Baltacıoğlu’nun eğitime dair belirlediği ilkelere uygun bir sistemin işlemesi ve başarılı olunabilmesinde sanatın, bilhassa tiyatronun önemli bir yeri vardır. Nitekim Maarif Nezaretinde bulunduğu dönemlerden itibaren okullarda tiyatronun kullanımına yönelik çalışmalar yapmış, oyunlar yazıp sahnelemiştir. Bu şekilde 1910’lu yıllarda Türkiye’de tiyatronun bir eğitim yöntemi olarak kullanımına da öncülük etmiş bir pedagogdur. Baltacıoğlu’nun tiyatro anlayışının özünü “Her kentte, her kasabada, her mahallede tiyatro yapılabilecek bir tiyatro yeri bulunur.” (Baltacıoğlu, 2006) ilkesi oluşturur. Çocuğun eğitimi için kendine ait hissettiği doğal bir ortamın gerektiğini ve bunun için eğitimde tiyatronun ya da kendi deyimiyle öz tiyatronun her yerde karşılık bulabileceğini dile getirmiştir. Ona göre, öğretmen yetiştirirken oyunculuk ve tiyatro konusunda da bilgi ve beceri kazandırılması gereklidir. Baltacıoğlu, öz tiyatro anlayışına dair görüşlerini Tiyatro (1941) adlı eserinde ayrıntıları ile izah etmiştir. Eğitimciliğinin yanında kendine has hat üslubu geliştirmiş bir hattattır. Hatt-ı Muavvec ve Alev Yazısı olarak bilinen bir hat tarzı vardır. Ayrıca hat sanatına ilişkin görüşlerini içeren Türklerde Yazı Sanatı (1958) adlı kitabı bulunmaktadır. Yazının nasıl öğretileceğine dair Yazının Usûl-i Tedrisi (1921) adlı bir de öğretim kitabı kaleme almıştır. Bu kitapta araç ve yöntemlerle beraber yazma işinin sıradan, günlük bir iş olmadığını kişinin ruhu ve aklıyla bir sanat icra ettiği üzerinde durulmuştur (Maden, 2011).

Baltacıoğlu, toplumu ilgilendiren başta eğitim olmak üzere birçok konuyu irdelemiş ve tavsiyelerde bulunmuş bir sosyologdur. Milliyeti gelenekle tarif etmiş ve geleneği özellikle dil, din ve sanatın oluşturduğunu savunmuştur (Bayraktar, 1992; Güngör, 2008). Sosyolojiye dair fikirlerini hem Batılı hem de millî temeller üzerinde bilimsel bir bakış açısı ile harmanlamıştır. Baltacıoğlu’nun aydın kişiliğinden bahis olunurken Yeni Adam adlı dergiyi 1934 yılından itibaren -aralıklarla- 1978 yılına kadar başyazar olarak yayınladığı ve eğitim, dil, din, ahlak, kültür, felsefe gibi konularda makaleler kaleme aldığı da unutulmamalıdır.