Madde Detay

19. yüzyıl Çağatay edebiyatının önemli şairlerinden biri olan Kâmil Harezmî, 1241/1825 yılında Hive’de doğdu. Asıl ismi Pehlivan Niyâz Muhammed’dir. Babası Müderris Abdullah Ahun’dur. İlkokuldan sonraki eğitimini babasından aldı. Abdullah Ahun oğluna Arapça ve Farsçayı öğreterek onun edebiyatla ilgilenmesine öncülük etti. Kâmil, daha sonra Hive’deki medreselerden birinde eğitim hayatını tamamladı. Medrese eğitimi sırasında musiki ve hattatlık dersleri de aldı. Bu noktada onun yeteneğini keşfeden Hive hanı Seyyid Muhammed (1856-1865), Kâmil’i sarayına davet etti ve onu kâtibi olarak görevlendirdi. Daha sonra ise II. Muhammed Rahim (Firûz) (1865-1910) devrinde Mirzabaşı ve Divanbeyi olarak sarayda görev yaptı. Kâmil, hayatının son dönemlerini talihsizlikler içinde geçirdi. Bu dönemde gözleri kör olsa da şiir yazmaya devam etti. 1317/1899 yılında Hive’de hayatını kaybetti.

Kâmil, sanat hayatı boyunca klasik edebiyatın nazım şekilleri ile hem Türkçe hem Farsça şiirler yazdı. Aynı zamanda tercüme eserleri de vardır.

1. Dîvân: Şiirlerini bir araya getirerek bir divan hazırladı. Muhammed Rahim Han ile kurmuş olduğu matbaada 1880-1881-1895 yıllarında divanı basıldı. Şairin bu taş basma divanından başka el yazması divanları da vardır. Bu divanlar Özbekistan Fenler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesinde (Envanter No:1949-1845-1025) muhafaza edilmektedir. 1975 yılında ise A. Haytmatov ve V. Möminova, şairin Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesindeki 1845-1025 numaralı el yazması divanlarını esas alarak Divan-ı Kâmil adıyla Taşkent’te yayınlandılar.

2. Mahbûbü’l-Kulûb Tercümesi: Kâmil, 18. yüzyılda yaşamış olan Berhûdâr bin Mahmud Türkmen Mümtâz’ın Mahbûbü’l-Kulûb adlı eserini Çağatay Türkçesine aktarmıştır. Nesir şeklinde yazılmış olan eser, küçük hikâyeler ve latifelerden oluşmaktadır.

3. Letâife’t-Tevâyib Tercümesi: Fahriddîn Ali Seyfî’nin Letâife’t-Tevâyib adlı eserin tercümesidir. Eserde Abdurahmân Câmî, Nevâyî ve başka meşhur kişilerle ilgili kıssalar ve latifeler yer almaktadır.

4. Ra’na ve Zîbâ Tercümesi: Farsçadan tercüme etmiştir.

İyi bir eğitim almış olan Kâmil, kendisinden önceki devirlerde yaşamış seçkin şairlerin eserlerini merak ve büyük bir hevesle okudu. Nevâyî’yi kendisine üstat olarak belirleyip şiirlerinde onu taklit etti ve böylelikle kısa sürede meşhur oldu. Mûnis ve Âgehî gibi şairlerden de oldukça etkilendi. Kâmil, eserlerinde klasik şiirin ananevi aşk-sevgi, mey-sevgili mazmunlarını sıklıkla kullandı. Fakat, Kemâl ve Tillâ Sâat gibi şiirlerinde eğiticilik yönünü de öne çıkardı. "Taşkent" adlı kasidesi de Çağatay edebiyatında yeni toplumsal gelişimi aksettirmesi bakımından oldukça ilgi çekicidir. Kâmil klasik şiirin mazmunlarını kullanmanın yanında, şiirlerinde hükümran zümresinin cahilliklerini ve acımasızlıklarını da dile getirdi. Tam’a, Rûze ve Molla-İmam isimli şiirlerinde bu konuları işlemiştir. Musiki sahasında da yetenekli olan Kâmil, Tanbur Çizikleri diye isimlendirilen Harezm notasını keşfetti ve rast makamının baş kısmını notaya döktü.

Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi -Nesir-Nazım Özbek Edebiyatı (2000). “Kâmil Harezmî”. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12087,kamilharezmipdf.pdf?0[erişim tarihi: 27.11.2014]

Kerimov, E. (hzl). (1999). Ma’neviyat Yulduzları. Taşkent: Abdulla Kadirî Nâmidegi Halk Neşriyatı.

Özbek Edebiyatı (1959). III. Tom. Taşkent: Özbekistan SSR Devlet Bediî Edebiyat Neşriyatı.

Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomiyası (1945). II. Tom.Taşkent: Özbekistan Devlet Neşriyatı.

Gazel

Ni sûd açılsa gül olsa bahâr gurbet ara
Mana ki bolmasa yâr u diyâr gurbet ara

Açılmadı çemenistân hevâsıdın könlüm
Közimge gül irür andak ki hâr gurbet ara

Firâk deştide bir müşg-bû gızâl isteb
Közimni kıydı cüdâm intizâr gurbet ara

Yırak tüşkeli ahbâb sohbet-i meyidin
Neşât câmıga boldum humâr gurbet ara

Çemende gül dik ahibbâ vatan ara handân
Çü lâle bagrım irür dâgdâr gurbet ara

Vatanda közime çengelistânçe yok Mahmûd
Ayaz bagıda tutdım karar gurbet ara

Çıkay vatan sadefidin dime güher yanlıg
Egerçi bolsa singe i’tibâr gurbet ara

Nihân it özni vatan kâfı içre ankâ dik
Singe yok olsa murâd iştihâr gurbet ara

Vatanda sâkin olub seyr it âlem-i bâlâ
Seferni iylemegil ihtiyâr gurbet ara

Tâb imdi Hivek ile Pehlivân-ı Kâmil isen
Dime Buhâr şerîf ü mezâr gurbet ara

(Özbek Edebiyatı Tarihi Hrestomiyası (1945). II. Tom.Taşkent: Özbekistan Devlet Neşriyatı. 412.)