Madde Detay

1801 yılından itibaren Batı Kazakistan’da, İdil ve Yayık nehirlerinin arasında Bökey Ordası kurulur. Bökey, Sığay ve Cangir (Cihangir) Hanlar yöneticileridir. Adı geçen Hanlar döneminde, XIX. yüzyılda verimli topraklar Kazaklardan alınarak Ruslara verilmeye başlanır. Buna karşı koymaya çalışanlar en ağır şekilde cezalandırılır. Özellikle Cangir Han, en verimli yaylaları, en verimli toprakları sultanlara, din adamlarına, kendisine hizmet edenlere, akrabalarına dağıtır. En büyük payı da kendisi alır. Bu uygulama halk ayaklanmasının çıkmasına neden olur. İsatay Taymanov’un Bökey Ordası’ndaki halk ayaklanması, 1836-1838 yılları arasında toprağın daralmasından, Kazak Hanlarının tutumu ile Çar Rusyasının sömürgeciliğine karşı çıkan halk davasıdır. (Mahambet 2007: 117-204)

Mahambet Ötemisulı da bu ayaklanmayı dile getiren, ayaklanmanın çağrıcısı ve İsatay’ın en yakın arkadaşıdır. 1804 yılında Batı Kazakistan’da, Orda ilçesi, Beketay kumı köyünde dünyaya geldi. Mahambet, gençliğini Han Sarayında geçirdi. Bir süre Cangir Han’ın sarayında hizmet etti. 1824-1828 yılları arasında Orınbor’da Cangir Han’ın oğlu Zülqarnayın’ın yanında kaldığı dönemde Rusça öğrendi, kendini geliştirdi. Arapça ve Rusça’yı iyi bilen Mahambet’i Cangir Han kendisini övecek, sözünü söyleyecek şair olarak gördü. Fakat Mahambet, Han Sarayı’ndaki haksızlığı görünce Cangir Han’a karşı geldi ve mücadeleye girişti. Cangir’in emirlerine uymadığı için saraydan sürüldü. (Mağavin 1989: 179-196)

Mahambet, Kazak topraklarını istila etmeyi amaçlayan, verimli topraklara askeri kaleler--Orınbor, Oral, Elek, Berdenki--inşa ederek yerleşmeye başlayan Rus Çarı’nın siyasetine ve bu amacını gerçekleştirmek için kukla gibi kullanılan Kazak Hanları ile Sultanlarına karşı halkı uyandıran, açıkça silahlı ayaklanmaya çağıran ilk Kazak şairidir. (Kenjeğali 2003) Bu konuda Kazak Edebiyatı ders kitabında şöyle yazar:

Mahambet Ötemisulı, alev gibi yanan şair, hem 1836-1841 yılları arasında Batı Kazakistan’daki istilaya (Rus istilası) karşı halk ayaklanmasının öncüsü. Onun özgürlüğü, eşitliği arzulayan, halkının derdini dile getiren kılıç gibi keskin şiirleri ayaklanmanın sloganı olmuş ve askerin yüreği uyandırıp coşturmuştur. Onun şiirlerinin kudretli gücü bu güne kadar okuyucularını duygulandırır, genç nesle halkını, vatanını sevmesini öğretir. (Edebiyat 5: 106-108)

Burada da görüldüğü gibi Kazak Türkleri küçük yaştan çocuklarını Mahambet şiirleriyle yetiştirmektedirler.

Mahambet ismi bu ayaklanmayla bağlantılı olarak bütün yurtta duyuldu.

Mahambet doğaçlama şiir söyleme yeteneğine sahip olan bir şairdi. Narın Bölgesi’nde yaşadı. Halk arkasında kendine yer edindi. Kahramanlık yapmakla kalmadı, bütün şiirlerinde kahramanlığı da anlattı. Şiirleri halkın ölmez mirası haline geldi. “Erewil atqa er salmay” (Sağlam atı eyerlemeden), “Kün qayda?” (Gün nerede?), “Muñayma” (Kederlenme) şiirleri halkı ayaklanmaya, mücadele etmeye çağıran şiirleridir. Bu şiirler, ayaklanmaya katılan halkın sloganı oldu.

İsyan, 1836 yılının ilkbaharında başladı. Kazan ayının sonunda da İsatay iki bin askeriyle Han Sarayı’nın etrafını sardı. Onun Cangir Han’ı hâlâ yola getireceği ümidi vardı. Yanındaki Mahambet, Übi, Tanatar ve Qabılanbay gibi en yakın arkadaşlarının sözünü dinlemedi. Onların, saraya saldırmasına izin vermedi. Toplu, ağır silahlı Çar askerleri ile atlı isyancılar karşı karşıya geldiler. İsyancılar, bu durum karşısında geri çekilmek mecburiyetinde kaldı. Büyük yenilgiye uğradılar (Mahambet 2007: 149-150). Mahambet’in halk arasında çok yayılmış “Mahambettin Jangire aytqanı” (Mahambet’in Cangir’e söyleği) şiiri yediden yetmişe herkes tarafından ezbere bilinir. Mahambet şiirlerinin başkahramanı İsatay Taymanulı’dır. “İsatay degen ağam bar” (İsatay adlı ağam var), “Аrğımаqqа oq tiydi” (Arğımak ata kurşun değdi), “Tarlanım” (Kartalım) adlı birçok şiirinde İsatay’ın kişiliği, insanlığı, cesareti, kararlılığı, zekiliği gibi özellikleri etraflıca anlatılır, tasvir edilir.

Mahambet’in şiirle beraber “Şilterli tereze”, “İsatay’ın aqtabanı-ay”, “Jayıq asuw”, “Qiyıl qırğını”, “Jumır qılış” ve “Qayran Narın” adlı küyleri de (melodi, ezgi) vardır (Mahambet 2007: 297-325). Mahambet’in coşku dolu küyleri Kazakların Ulutaw sanat grubu tarafından çağdaş zamana uyarlanarak seslendirilmektedir.

Mahambet’in şiirleri halk arasında sözlü olarak yayıldı. Yayınlanması ise daha sonra gerçekleşti. Mahambet’in şiirlerini onunla birlikte ayaklanmaya katılan şair Şerniyaz Jarılğasulı (1807-1868), Murat Mönkeulı (1843-1906) ve Iğılman Şörekulı (1876-1932) ezbere söylemiştir.

İlk defa 1908 yılında Kazan’da yayınlanan Murat Şair’in Gumar Hacı’ya Söyledikleri adlı kitapta Mahambet’in yüzden fazla mısradan oluşan iki tolğawı yer almıştır. Bazı şiirleri de 1912 yılında Gabdolla Muştak’ın Orınbor’da yayınladığı Kazak Şairleri kitabında bulunmaktadır.

Mahambet’i ilk olarak tanıtmaya çalışan edebiyatçı Qajım Jumaliyev’dir. Qajım Jumaliyev, Mahambet hakkında bilgi toplamak amacıyla halkın arasına uzun süre araştırmalar yaptı. Neticede 1938 yılında Mahambet’in bir günlük ömrünü konu eden Ayqas (Mücadele/Savaş) povestini (uzun hikâye) yazdı. 1939 yılında Qajım Jumaliyev, Mahambet şiirlerini ayrı kitap olarak yayınladı ve 1940 yılında da kendi hazırladığı 9-sınıf Kazak Edebiyatı ders kitabında Mahambet şiirlerine yer verdi. 1948 yılında hacimli bir monografi yazdı. Eserinde 19. yüzyılda Kazak edebiyatında tam bir insan tipini ortaya çıkaran ilk şairin Mahambet Ötemisulı olduğunu gösterdi. Ayrıca bu çalışmasında şairin şiirlerini konu ve devir, dil ve yapı bakımından inceledi. Bu yüzden Kazak araştırmacıları, dünyaya Abay’ı tanıtan Muhtar Awezov, Mahambet’i de tanıtan Qajım Jumaliyev demektedirler (Mahambet 2007: 369-379).

Mahambet’in halkın çıkarını düşünen kişiliği, Han’dan bile çekinmeyen karakteri, yiğitliği, mücadeleyle dolu hayatı birçok ünlü Kazak yazarı, şairi ve sanat adamını etkilemiştir. Onlar da Mahambet’i tanımak ve halkına tanıtmak için kendi eserlerinde Mahambet’i konu edindiler.

1925 yılında Taşkent’te Iğılman Şörekulı’nın İsatay ile Mahambet’in yiğitliğini destanlaştıran “İsatay-Mahambet” poemi yayınlandı. Bunun gibi Mahambet’in yiğitlik yanlarını, kahramanlık karakterini açmaya katkıda bulunan diğer şair Tayır Jarokov’dur. 1930 yılında “Orda oqiyğaları” (Saray olayları) ve “Narın” adlı iki uzun şiir yazdı. Çağdaş Kazak şiirinde kahramanlık konusunu ele alıp, Mahambet karakterini şiirlerine konu eden diğer şair de Juban Moldağaliyev’dir. Onun da “Kek” (Öç/Kin) poemi ve “Mahambet qabiri basında” (Mahambet’in kabri başında) adlı şiirleri vardır. Türk Dünyasınca tanınmış şair Muhtar Şahanov’un da “Mahambettiñ monologi” (Mahambet’in monologu) adlı poemi, Kadir Mırzali’nin “Mahambet” şiiri, Mukagali Makatayev’in “Aqbay deytin köl eken” (Akbay denen gölmüş), “Avtograf” (Yazarın el yazısı), “Mahambetter, Abaylar” (Mahambetler, Abaylar) şiirleri, Fariza Onğarsınova’nın “Almas qılış” (Elmas kılıç) poemi mevcuttur. Düzyazıda da Mahambet konusu Kazak Edebiyatı’nda epeyce işlenmiştir. Qajım Jumaliyev’in “Ayqas” (Mücadele) adlı uzun hikâyesi, Anvar Alimjanov’un Mahambet’in Jebesi (Mahambet’in Oku), N. Abutaliyev’in Qayran Narın (Hey Gidi Narın), Berqayır Amanşin’in Mahambettiñ Semseri (Mahambet’in Kılıcı) romanları ve Taken Alimkulov’un “Karaoy” adlı hikâyesi onun hayatını konu edinen yazılardır. Taken Alimkulov hikâyesinde, Mahambet’in ömrünün son zamanını ve nasıl öldürüldüğünü anlatır. Mahambet’in mezarı da Karaoy denilen yerdedir. Hikâyenin adı da bununla ilgilidir. Karaoy, Batı Kazakistan’ın İl merkezi Atırav’dan 40 kilometre uzaklıktadır (Baqtiyarova 1986).

Ayrıca Mahambet hakkında yazılan dram eserleri Kazak Edebiyatı’nda önemli yer tutmaktadır. 1936 yılında ayaklanmanın 100. yılı münasebetiyle yazılan İlyas Cansügirulı’nın “İsatay-Mahambet” oyunu, 1941-1943 tarihlerinde Gabdol Slanov’un “Mahambet” adlı oyununun ilk nüshasını yayınlasa, 1959 yılında gözden geçirilmiş son nüshası yayınlandı. Berqayır Amanşin’in de Jaqiya İsatayulı tarihi dramı yayınlandı. Resim sanatında da grafikçi Maqum Qisameddinov, çizdiği Mahambet resimleri için Ulusal Komsomol Gençlik Ödülü’ne layık görüldü. Ünlü antropolog Noel Şayahmetov, özel bir araştırma grubuyla gidip, Mahambet’in kabrindeki kafatasını inceleyip, buna göre yüz çehresini betimledi (Baqtiyarova 1986).