Madde Detay

1266/1850 yılında Halep'te doğdu. Mahrec mevâlisinden Beyrut naibi Mehmed Gâlib Bey'in oğludur. Sıbyan mektebindeki ilk öğreniminden sonra Şehzadebaşı mektebinde, Tekirdağ'da ve Beyrut'ta Medrese-i Vataniyye'de tahsiline devam etti. Özel öğretmenlerden de ders aldı. Arapça ve Farsçadan başka Fransızca da öğrendi. 1869'da mülazımlıkla İstanbul Ticaret Mahkemesi'ne girdi. 1872'de istifa etti. Aynı sene Konya vilayeti mektûbî kalemine memur olarak tayin edilmiş ise de kısa bir süre sonra istifa edip İstanbul'a döndü. Aynı yıl içinde mülazımlıkla Mektûbî-i Mâliye-i Rumeli kalemine girdi. 1873'te yeni teşkil olunan demiryolları muhasebe-i merkeziyyesine nakledildi. Aynı yıl ek olarak Dâru'l-Mu'allîmîn-i Sıbyan'da rik'a, Südlüce Mekteb-i Rüşdiyesi'nde imla ve inşa muallimliği verildi. 1877'de demiryolları muhâsebe-i merkeziyesinin Nâfia Nezareti muhasebesine ilhak edilmesiyle oraya geçti. Bir müddet burada i'âne-i muhâcirîn sandık eminliğinde bulundu. 1888'de Dâru'l-Muallimîn'deki görevini bıraktı. 1880'de Adliye Nezareti muhasebesinde görev aldı, Südlüce Rüşdiyesi muallimliğinden de ayrıldı. Aynı sene Edirne vilayeti A'şar Nezareti mabeyn başkâtipliğine tayin edildi. 1881'de Cezâyir-i Bahr-i Sefîd vilayeti A'şar ve Ağnâm Nezaretine geçti, 1883'te bu görevi Manastır vilayeti A'şar ve Ağnam Nezaretine tahvil edildi. 1884'te saniye sınıf-ı sânisi rütbesi verildi. Aynı yıl Selanik vilayeti A'şar ve Ağnam nezaretine nakledildi. A'şar nezaretlerinin lağvı üzerine açıkta kaldı ve İstanbul'a döndü. 1886'da Maliye Nezaretinde yeni teşkil olunan maliye ikinci sınıf mümeyyizliğine tayin edildi. 1888'de Nâfia Nezaretinde meydana gelen bir suistimali tetkik için İzmit'e gönderildi. İstanbul'a dönünce 1890'da maliye müfettişliği görevi ilave edildi. 1893'te Meclis-i Maliye başkitabeti muavinliğine nakledildi. Aynı yıl rütbesi mütemâyize, 1895'te de ûlâ sınıf-ı sânîliğine yükseltildi. 1896'da Meclis-i Maliye başkâtipliğine terfi etti ve ûlâ sınıf-ı evveli rütbesi verildi. 1900'de Mecîdî nişanı ile taltif edildi. 1901'de Telgraf ve Posta müfettiş-i umûmîsi oldu. Aynı yıl Maliye mektupçuluğuna tayin olundu. 1902'de rütbesi bâlâlığa yükseltildi. 1905'te ecnebi postalarının kaldırılması ve Osmanlı postalarının ıslahı çarelerini arayıp bulmak için Evkaf Nazırı Turhan Paşa'nın reisliğinde kurulan komisyona memur edildi. 1905 yılının başlarında ikinci Rütbe Osmânî nişanı ile taltif edildi. İhale işlerinde meydana gelen bir yolsuzluğu araştırmak için 1905'te Halep'e gönderildi. Aynı yılın sonlarında Halep'te iken Diyarbakır valiliğine tayin olundu. 1906'da görevi Erzurum valiliğine tahvil edildi. Aynı yılın sonlarında görevinden azledildi. 1907'de Şura-yı Devlet maliye dairesi azalığına, arkasından da Rumeli vilayeti müfettiş-i umumiliği maiyetindeki maliye komisyonu azalığına getirildi ve Selanik'e gitti. 1908'de meşrutiyetin ilanını müteakip aynı yıl Posta ve Telgraf Nazırlığına tayin olunarak İstanbul'a gitmek üzere Selanik'ten vapurla hareket etti. Jurnalciliği hakkında çıkarılan şaiya üzerine yola devam edemeyerek Dedeağaç'tan dönmeye mecbur oldu. Sonra bu konuyla ilgisi olmadığı anlaşıldı ve Selanik'teki görevine devam etti, 1909 yılına kadar orada kaldı. Aynı yıl Islahat-ı Maliye Komisyonu azalığına tayin edildi. Son görevi Tevfîk Paşa tarafından 1919 yılında üçüncü defa olarak teşkil olunan kabinede Maliye Nazırlığı'dır. Kısa bir süre sonra Damad Ferîd Paşa tarafından yeni kabinenin teşkiliyle Tevfik Paşa'nın istifası üzerine onun da 1919'da Maliye Nazırlığından istifası vuku buldu ve o tarihten itibaren yine Islahat-ı Maliye Komisyonu azalığına tayin edildi. Zaten Atâ Bey ancak bir hafta kadar görevde bulunduğu Maliye Nazırlığına tayin edildiği sırada hasta olduğundan dolayı kalkıp Bâbıâlî'ye gidememiş ve Maliye Nazırlığı sandalyesine oturmak da nasip olmamıştı. Atâ Bey 1337/1919'da Cağaloğlu'nda Kayalıfırın karşısındaki evinde vefat etti. Sultan Mahmûd Türbesi'ne defnedildi.

1923'te vefat etmiş olan kaymakam Halîl Vâhid Bey kardeşi idi. Atâ Bey 1947'de vefat eden muharrir ve doktor Galip Ataç'ın, 1957'de vefat eden meşhur Nurullah Ataç'ın ve 1957'de vefat eden İklima Ataç'ın babasıydı. Adını bilmediğimiz Çanakkale'de şehit düşen bir oğlu daha varmış.

Eserleri şunlardır:

1. Beyaz Boyunbağlılar: Adolphe Belot'dan tercüme edilmiş bir romandır. 1307 yılında İstanbul'da basılmıştır

2. Devlet-i Osmâniyye Tarihi: Purgstall Joseph von Hammer'den çeviridir. 10 cilttir. 1. cilt 1329'da, 2. cilt 1329'da, 3. cilt 1330'da, 4. cilit 1330'da, 5. cilt 1330'da, 6. cilt 1332'de, 7. cilt 1332'de, 8. cilt 1333'de, 9. cilt 1335'te, 10. cilt 1337'de İstanbul'da basılmıştır. Eserde izahlar, haşiyeler ve Hammer'e reddiyeler de vardır.

3. Güft ü Şinîd: Tarihî ve ahlaki hikâyelerdir. Tercümedir. 1304 yılında İstanbul'da basılmıştır.

4. İktitâf: Derlemeler. Edebiyat Antolojisi. 4 kısımdır. Birinci kısım 1313'te, 2. kısım 1313'te, 3. kısım 1316'da, 4. kısım 1321'de İstanbul'da basılmıştır.

5. İşret Kumar Nisvan Belası: Paul De Kock'tan tercüme edilmiş bir romandır. 1308 yılında İstanbul'da basılmıştır.

6. İzahlı Kırâ'at: Sultani Mektepleri için yazılmış ders kitabıdır. 1334 yılında İstanbul'da basılmıştır.

7. Löruj (Le Rouge) Davası: Emile Gaboriau'dan tercüme edilmiş romandır. 1307 yılında İstanbul'da basılmıştır

8. Musavverü'l-Menâh: El-Manak, Almanak, takvimdir. Bu takvimde Fransızcaya Almanah şeklinde geçen Arapça El-Menâh kelimesine dair malumat ve tafsilat da vardır.

9. Usûl-i İntihâb: Raoul De La Grosserie'den Tercüme. 1329 yılında İstanbul'da basılmıştır

10. Üç Fistanlı Kız: Paul De Kock'tan tercüme edilmiş bir romandır. 1336 yılında İstanbul'da basılmıştır

Çok zayıf, nahif bir insan olan Atâ Bey ömrünün son üç yılını hastalıklarla geçirmesine rağmen kalemi hiç elinden bırakmamıştır. Çok asabi idi, az yer, az içer, gece uyumaz, ancak sabaha karşı bir parça uyurdu. Hayatı pek düzensizdi. Kendisini Diyojen'e benzetirlerdi. Diyojen nasıl küp içinde hayatını geçirmişse Atâ Bey de ömrünün büyük bir kısımını yatak içinde geçirmiştir. Görevinden evine gelince soyunur, yatağa girerdi. Yazılarını yatakta yazar, misafirlerini yatakta kabul ederdi. Hayatı boyunca birçok resmi görevde bulunan Atâ Bey'in gazetecilik hayatı da vardır. Sabah, Musavver Mir'ât-ı Âlem, Diyojen, Saâdet, Tarik, İkdam, Mektep, Yol, Servet-i Fünûn gibi gazete ve dergilerde yüzlerce yazı yazdı. Bu yazılarının bir kısmında Mefharî müstear adını ve Atâ adını kullandı. Atâ Bey hocalık yönüyle de tanındı. Mekteb-i Sultânî'de Muallim Nâci'ye halef olarak Edebiyat, Mekteb-i Mülkiye'de Ahlak, Dârulfünûn'da Osmanlı Edebiyatı, Medresetü'l-Vâ'izîn'de Tarih muallimliği yaptı. Onu meşhur eden ise Hammer'in Osmanlı Tarihi'ni 10 cilt olarak Fransızcadan Türkçeye çevirmesidir. Bundan dolayı Hammer Mütercimi olarak tanındı. Arapça, Farsça ve Fransızcayı çok iyi bilirdi. Fransızcızcası çok mükemmel olduğu gibi İtalyancadan da tercüme yapabilecek kadar o lisanı da bilirdi.

Alan, Gülbadi (hzl.) (2008). Mehmed Zeki Pakalın - Sicill-i Osmânî Zeyli. C. III. Ankara: TTK Yay.

Bursalı Mehmed Tahir (1342). Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul.

Çankaya, Ali (Mücellidoğlu) (1968). Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler. C. II. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay.

Ergin, Osman Nuri (1941). Türkiye Maarif Tarihi. C. III. İstanbul.

Gövsa, İbrahim Alaettin (1945). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul.

Türkgeldi, Ali Fuad (1951). Görüp İşittiklerim. Ankara.