Madde Detay
HOVSEP VARTANYAN (VARTAN PAŞA)
(d. 28 Mart 1813 / ö. 28 Mart 1879)
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4
Vartan
Paşa olarak da anılan Hovsep Vartaryan, İstanbul doğumlu, gazeteci, yazar,
çevirmen, devlet adamı. Tietze, Ermenice kaynaklardan hareketle
doğum tarihini 28 Mart 1813 olarak verir (1991: X) 28 Mart 1879’da İstanbul’da
vefat etmiştir (Pamukciyan 2003: 371). İlk öğrenimini Kumkapı’daki Bezciyan
Mektebi’nde almış, 1827’de öğrenim için Viyana’daki Mıkhitarist Manastırı’na gönderilmiştir.
İstanbul’a döndükten sonra, Hasköy Nersesyan Mektebi’nde ve barutçubaşı Hovhannes
Bey Dadyan’ın evinde öğretmenlik yapmıştır. 1837’de Bahriye’de tercümanlığa
başlamış, baştercümanlığa yükselmiştir. Hovsep Vartanyan, Ermeni Katolik
cemaati içerisinde çeşitli görevler yürütmüştür. 1846’da Mıgırdiç
Beşiktaşlıyan’ın kuruculuğunu üstlendiği, Osmanlı’daki dini inançlara vurgu
yapan millet anlayışından farklı yeni ve sekülerleşmiş bir ulusal birlik
idealini savunan (Zekiyan 2001: 99) Hamazkyats Cemiyeti’nin kurucu üyeleri
arasında yer almış, 1851 yılında Ermeni Katolik Patrikhanesi’nin yönetim kurulu
üyesi olmuştur. 1856’da Encümen-i Dâniş harici azalığı görevinde bulunan Vartanyan’a,
1858 yılı başında “Paşa” rütbesi verilmiştir. 1860’da askeriyeden ayrılarak
mülki görevlerde bulunmuş “Bey” unvanını almıştır. 1868 veya 1869’da Divan-ı
Ahkâm-ı Adliye üyesi olarak atanmıştır. 1872’de kullanılagelen takvimleri birleştirerek
yeni bir takvim oluşturmayı amaçlayan ve başkanlığını Cevdet Paşa’nın yürüttüğü
komisyona üye seçilmiştir (Pamukciyan 2003: 373).
Vartanyan,
Katolik cemaati ve hükümetin resmi görevlerinin yanında yayın hayatında da etkilidir.
1851’de yayımladığı Akabi Hikâyesi, Ermeni harfli ilk romanlar arasında kabul
edilirken, Tietze (1991) bu romanı Türkçe yazılmış ilk modern roman örneği olarak
verir. Ortodoks Ermenilerinden Akabi ve Katolik Ermenilerine mensup Hagop’un
mutsuz sonla biten aşk macerasını konu eden romanda farklı Ermeni cemaatlerinin
tartışmaları, Tanzimat dönemi toplumunun insan ilişkileri; maddi ve manevi
değerlerinin çatışmaları gibi konulara yer verilir. 1852 yılında, Ermeni harfli
Türkçe Mecmua-i Havâdis dergisini kurup editörlüğünü üstlenmiştir. Vartanyan’ın
çizdiği karikatürlerle birlikte hazırladığı Boşboğaz Bir Âdem Risalesi de
Ermeni harfli Türkçe ilk romanlardan biri olup yine 1852’de yayımlanmıştır. 1853’te
İstanbul’un fethini aktaran çalışması tefrika halinde yayımlanır (Cankara 2019:
8). Ermeni harfli Türkçe Tercüman-ı Efkâr gazetesinin başyazarlığını yapan
Vartanyan, Garabed Panosyan’ın çıkardığı Manzume-i Efkâr Gazetesi’nde yazmış ve
Andon Alik ile Mamul (Basın) adlı bir gazete çıkarmıştır (Kut 1985: 200). Vartanyan’ın
Ermeni harfli Türkçe yazdığı romanları ve çevirileri Türk edebiyatı tarihi
açısından önem arz etmektedir.
Hovsep Vartanyan, Osmanlı
aydınlarının önemli temsilcilerinden biridir. Katolik, Ermeni ve Osmanlı
kimliklerini birbirini dışlamadan taşırken mensubu olduğu cemaate, toplumsal gruba
ve devlete hizmet edebilmiş bir aydındır (Cankara 2019: 8).
Kaynakça
Cankara, Murat (2019). “Mecmua-i Havadis’ten Agos’a: Ermenice
Bilmeyen Ermeniler ve Basın”. Toplumsal Tarih, S. 301, s. 8-11.
Kut, A. Turgut (1985). “Ermeni
Harfli Türkçe Telif ve Tercüme Konuları; Victor Hugo’nun Mağdûrîn Hikâyesinin
Kısalmış Nüshası”. Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul,
23-28 Ekim 1985, Tebliğler, Cilt. I, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi,
s.195-214.
Pamukçiyan,
Kevork (2003). Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras Yay.
Stepanyan, Hasmik (2005). Ermeni
Harfli Türkçe Kitaplar ve Yayınlar Bibliyografyası. İstanbul: Turkuaz Yay.
Tietze,
Andreas (1991). Akabi Hikyayesi. İstanbul: Eren Yay.
Zekiyan, Boğos Levon (2001). Ermeniler ve
Modernite: Gelenek ve Yenileşme / Özgüllük ve Evrensellik Arasında Ermeni
Kimliği. İstanbul: Aras Yay.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Evrim Ulusan ÖztürkmenYayın Tarihi: Güncelleme Tarihi: 20.03.2024
Yayın Tarihi: Güncelleme Tarihi: 20.03.2024
Güncelleme Tarihi: 20.03.2024
Eser Adı | Yayın evi | Basım yılı | Eser türü |
---|---|---|---|
Akabi Hikâyesi | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1851 | Roman |
Boşboğaz Bir Âdem | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1852 | Roman |
Topal Şeytan Hikâyesi | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1853 | Çeviri |
Memoria (Venedik Miapanutu Ermeni Mıkhitaryan Rahiblerin Aleyine Müferren Zuhura Gelen Şekvalerin Sebeplerini Tafsil ü Beyan için Roma Divanlerine Takdim Olunan Bir Risale) | H. Kayol Matbaası / İstanbul | 1853 | Çeviri |
Tarih-i Napoleon Bonaparte | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1855 | Biyografi |
Paris Meşvereti | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1856 | Çeviri |
Telgraf Risalesi | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1858 | Risale |
Kanun-u Esası Sahiha ve Düsturları | Mühendisyan Matbaası / İstanbul | 1863 | Risale |
Gerdanlık Risalesi | - / İstanbul | 1870 | Çeviri |
Şark Muharebesi Hikâyesi | C.1: A. Zeliç Matbaası; C. 2: B. Kirişcıyan Matbaası / İstanbul | C. 1: 1878; C. 2: 1879 | Roman |
Yelegdragan Herakir (Elektrik Telgrafı) | - / İstanbul | 1857 | Risale |
Sahmanatragan Cışmardutyunner (Nizamname-i Millet-i Ermeniyan’a Dair Hakikatler) | - / İstanbul | 1863 | Risale |
İlişkili Maddeler
Sn. | Madde Adı | D.Tarihi / Ö.Tarihi | Benzerlik | İncele |
---|---|---|---|---|
1 | RÛHÎ, Ömer Rûhî Çelebi | d. ? - ö. 1609-10 | Doğum Yeri | Görüntüle |
2 | EŞREF, Çelebi-zâde Eşref Molla | d. ? - ö. Ağustos-Eylül 1791 | Doğum Yeri | Görüntüle |
3 | Turgay Kantürk | d. 01 Ocak 1961 - ö. ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
4 | ZELALET, Kasım | d. 1813? - ö. 1897? | Doğum Yılı | Görüntüle |
5 | PESENDÎ ALİ DEDE, Kütahyalı | d. 1813 - ö. 1913 | Doğum Yılı | Görüntüle |
6 | İZZET, Ahmed İzzet Bey, Giritli | d. 1813 - ö. ? | Doğum Yılı | Görüntüle |
7 | HARÂBÎ, Ciloğlu Deli Bekir | d. 1800/1817/1828? - ö. 1879 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
8 | YESARÎ, Batumlu Mehmed | d. 1804 - ö. 1879 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
9 | RİŞTUNİ, Karekin | d. 1840 - ö. 1879 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
10 | Feraizcizade Mehmed Şakir | d. 1853 - ö. 1911 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
11 | Velet Çelebi İzbudak | d. 16 Temmuz 1867 - ö. 4 Mayıs 1953 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
12 | Ali Mümtaz Arolat | d. 23 Temmuz 1897 - ö. 4 Eylül 1967 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
13 | FÂ'İZ, Yirmisekiz Çelebi Süleyman Ağa-zâde Mehmed Fâ'iz/Fâyiz Efendi | d. ? - ö. 19 Temmuz 1731 | Madde Adı | Görüntüle |
14 | HİLMÎ, Dinibütün Mustafâ Hilmî Paşa | d. ? - ö. 1914-15 | Madde Adı | Görüntüle |
15 | ALİ MUZAFFER BEY | d. ? - ö. 1912 | Madde Adı | Görüntüle |