HOVSEP VARTANYAN (VARTAN PAŞA)

(d. 28 Mart 1813 / ö. 28 Mart 1879)
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Vartan Paşa olarak da anılan Hovsep Vartaryan, İstanbul doğumlu, gazeteci, yazar, çevirmen, devlet adamı. Tietze, Ermenice kaynaklardan hareketle doğum tarihini 28 Mart 1813 olarak verir (1991: X) 28 Mart 1879’da İstanbul’da vefat etmiştir (Pamukciyan 2003: 371). İlk öğrenimini Kumkapı’daki Bezciyan Mektebi’nde almış, 1827’de öğrenim için Viyana’daki Mıkhitarist Manastırı’na gönderilmiştir. İstanbul’a döndükten sonra, Hasköy Nersesyan Mektebi’nde ve barutçubaşı Hovhannes Bey Dadyan’ın evinde öğretmenlik yapmıştır. 1837’de Bahriye’de tercümanlığa başlamış, baştercümanlığa yükselmiştir. Hovsep Vartanyan, Ermeni Katolik cemaati içerisinde çeşitli görevler yürütmüştür. 1846’da Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın kuruculuğunu üstlendiği, Osmanlı’daki dini inançlara vurgu yapan millet anlayışından farklı yeni ve sekülerleşmiş bir ulusal birlik idealini savunan (Zekiyan 2001: 99) Hamazkyats Cemiyeti’nin kurucu üyeleri arasında yer almış, 1851 yılında Ermeni Katolik Patrikhanesi’nin yönetim kurulu üyesi olmuştur. 1856’da Encümen-i Dâniş harici azalığı görevinde bulunan Vartanyan’a, 1858 yılı başında “Paşa” rütbesi verilmiştir. 1860’da askeriyeden ayrılarak mülki görevlerde bulunmuş “Bey” unvanını almıştır. 1868 veya 1869’da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye üyesi olarak atanmıştır. 1872’de kullanılagelen takvimleri birleştirerek yeni bir takvim oluşturmayı amaçlayan ve başkanlığını Cevdet Paşa’nın yürüttüğü komisyona üye seçilmiştir (Pamukciyan 2003: 373).

Vartanyan, Katolik cemaati ve hükümetin resmi görevlerinin yanında yayın hayatında da etkilidir. 1851’de yayımladığı Akabi Hikâyesi, Ermeni harfli ilk romanlar arasında kabul edilirken, Tietze (1991) bu romanı Türkçe yazılmış ilk modern roman örneği olarak verir. Ortodoks Ermenilerinden Akabi ve Katolik Ermenilerine mensup Hagop’un mutsuz sonla biten aşk macerasını konu eden romanda farklı Ermeni cemaatlerinin tartışmaları, Tanzimat dönemi toplumunun insan ilişkileri; maddi ve manevi değerlerinin çatışmaları gibi konulara yer verilir. 1852 yılında, Ermeni harfli Türkçe Mecmua-i Havâdis dergisini kurup editörlüğünü üstlenmiştir. Vartanyan’ın çizdiği karikatürlerle birlikte hazırladığı Boşboğaz Bir Âdem Risalesi de Ermeni harfli Türkçe ilk romanlardan biri olup yine 1852’de yayımlanmıştır. 1853’te İstanbul’un fethini aktaran çalışması tefrika halinde yayımlanır (Cankara 2019: 8). Ermeni harfli Türkçe Tercüman-ı Efkâr gazetesinin başyazarlığını yapan Vartanyan, Garabed Panosyan’ın çıkardığı Manzume-i Efkâr Gazetesi’nde yazmış ve Andon Alik ile Mamul (Basın) adlı bir gazete çıkarmıştır (Kut 1985: 200). Vartanyan’ın Ermeni harfli Türkçe yazdığı romanları ve çevirileri Türk edebiyatı tarihi açısından önem arz etmektedir.

Hovsep Vartanyan, Osmanlı aydınlarının önemli temsilcilerinden biridir. Katolik, Ermeni ve Osmanlı kimliklerini birbirini dışlamadan taşırken mensubu olduğu cemaate, toplumsal gruba ve devlete hizmet edebilmiş bir aydındır (Cankara 2019: 8).

Kaynakça

Cankara, Murat (2019).  “Mecmua-i Havadis’ten Agos’a: Ermenice Bilmeyen Ermeniler ve Basın”. Toplumsal Tarih, S. 301, s. 8-11.

Kut, A. Turgut (1985). “Ermeni Harfli Türkçe Telif ve Tercüme Konuları; Victor Hugo’nun Mağdûrîn Hikâyesinin Kısalmış Nüshası”. Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Ekim 1985, Tebliğler, Cilt. I, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, s.195-214.

Pamukçiyan, Kevork (2003). Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras Yay.

Stepanyan, Hasmik (2005). Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Yayınlar Bibliyografyası. İstanbul: Turkuaz Yay.

Tietze, Andreas (1991). Akabi Hikyayesi. İstanbul: Eren Yay.

Zekiyan, Boğos Levon (2001). Ermeniler ve Modernite: Gelenek ve Yenileşme / Özgüllük ve Evrensellik Arasında Ermeni Kimliği. İstanbul: Aras Yay.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Evrim Ulusan Öztürkmen
Yayın Tarihi:
Güncelleme Tarihi: 20.03.2024

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Akabi HikâyesiMühendisyan Matbaası / İstanbul1851Roman
Boşboğaz Bir ÂdemMühendisyan Matbaası / İstanbul1852Roman
Topal Şeytan HikâyesiMühendisyan Matbaası / İstanbul1853Çeviri
Memoria (Venedik Miapanutu Ermeni Mıkhitaryan Rahiblerin Aleyine Müferren Zuhura Gelen Şekvalerin Sebeplerini Tafsil ü Beyan için Roma Divanlerine Takdim Olunan Bir Risale)H. Kayol Matbaası / İstanbul1853Çeviri
Tarih-i Napoleon BonaparteMühendisyan Matbaası / İstanbul1855Biyografi
Paris MeşveretiMühendisyan Matbaası / İstanbul1856Çeviri
Telgraf RisalesiMühendisyan Matbaası / İstanbul1858Risale
Kanun-u Esası Sahiha ve DüsturlarıMühendisyan Matbaası / İstanbul1863Risale
Gerdanlık Risalesi- / İstanbul1870Çeviri
Şark Muharebesi HikâyesiC.1: A. Zeliç Matbaası; C. 2: B. Kirişcıyan Matbaası / İstanbulC. 1: 1878; C. 2: 1879Roman
Yelegdragan Herakir (Elektrik Telgrafı)- / İstanbul1857Risale
Sahmanatragan Cışmardutyunner (Nizamname-i Millet-i Ermeniyan’a Dair Hakikatler)- / İstanbul1863Risale

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1RÛHÎ, Ömer Rûhî Çelebid. ? - ö. 1609-10Doğum YeriGörüntüle
2EŞREF, Çelebi-zâde Eşref Mollad. ? - ö. Ağustos-Eylül 1791Doğum YeriGörüntüle
3Turgay Kantürkd. 01 Ocak 1961 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4ZELALET, Kasımd. 1813? - ö. 1897?Doğum YılıGörüntüle
5PESENDÎ ALİ DEDE, Kütahyalıd. 1813 - ö. 1913Doğum YılıGörüntüle
6İZZET, Ahmed İzzet Bey, Giritlid. 1813 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
7HARÂBÎ, Ciloğlu Deli Bekird. 1800/1817/1828? - ö. 1879Ölüm YılıGörüntüle
8YESARÎ, Batumlu Mehmedd. 1804 - ö. 1879Ölüm YılıGörüntüle
9RİŞTUNİ, Karekind. 1840 - ö. 1879Ölüm YılıGörüntüle
10Feraizcizade Mehmed Şakird. 1853 - ö. 1911Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
11Velet Çelebi İzbudakd. 16 Temmuz 1867 - ö. 4 Mayıs 1953Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
12Ali Mümtaz Arolatd. 23 Temmuz 1897 - ö. 4 Eylül 1967Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
13FÂ'İZ, Yirmisekiz Çelebi Süleyman Ağa-zâde Mehmed Fâ'iz/Fâyiz Efendid. ? - ö. 19 Temmuz 1731Madde AdıGörüntüle
14HİLMÎ, Dinibütün Mustafâ Hilmî Paşad. ? - ö. 1914-15Madde AdıGörüntüle
15ALİ MUZAFFER BEYd. ? - ö. 1912Madde AdıGörüntüle