Madde Detay

1252/1836'da Batum'a bağlı Murâdiye-i Ulyâ köyünde doğdu. Mehmed Ağa isiminde birinin torunu ve Hacıoğlu Şerîf Molla'nın oğludur. Sıbyan Mektebi'ni bitirdikten sonra özel hocalardan Arapça ve Farsça okudu. İstanbul'a gelerek Fransızca ve hukuka meraklı olduğundan özel hocalardan bunları da öğrendi. 1275/1858 senesinin ortalarında Bâb-ı Âlî Tercüme Odası'na girdi. Hukuktaki bilgisini günden güne geliştirdiğinden dolayı 1278/1861 yılında Tercüme Odası'ndan Mahkeme-i Ticaret İkinci Meclis Zabıt Kitabeti'ne nakledildi. Bu günlerde Takvîm-i Vekâyi' ve Cerîde-i Havâdis gazetelerine yazılar yazdı. 1280/1864 yılında rabia rütbesiyle yeniden teşkil olunan Mesâlih-i İflâsiyye Komisyonu üyeliğine, 1284/1867'de ise bu komisyonun başkanlığına tayin olundu. 1285/1868'de saniye rütbesiyle Mahkeme-i Ticaret Birinci Meclis başkanlığına getirildi. 1888/1871 yılında Mahmûd Nedîm Paşa'nın sadareti sırasında meydana gelen karışıklıkta görevinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu tarihten sonra beş altı yıl avukatlık yaptı. Bu arada Tophâne-i Âmire Müşîrliği'nin davalarında da görevlendirildi. Kânûn-ı Esâsî'nin ilanı üzerine yapılan seçimde 1294/1877'de İstanbul mebusu seçildi. Meclisin ilk toplantısında heyet tarafından meclisin kâtipliğine atandı. Aynı yılın sonlarındaki meclisin ikinci toplantısında Meclis Reisi olarak seçildi. 1295/1878'de mebusluktan istifa etti. Rusya seferi için İstanbullulardan bir alay teşkili kararlaştırıldığında bu alayın efradının yazılması ve toplanması için meydana getirilen komisyonun birinci şubesi başkanlığına atandı. Aynı yıl padişahın başkanlığı altında kurulan Muhâcirîn Komisyonu'nun birinci riyaseti vekaletine memur edildi. 1296/1879 senesi Muharreminde evvel-i sânî rütbesiyle uhdesine Hazîne-i Hâssa Nezâreti tevcih olundu. O ayın sonunda görevden ayrıldı. Daha önce 1295/1878 yılının ramazanında üçüncü rütbe Osmânî nişanı ile taltif kılınmış olduğu gibi 1296/1879'da rütbesi evvel-i evvelliğe yükseltildi. Aynı yılın ramazanında Nâfi'a Nâzırı oldu. 1297/1880 Saferinde Bâlâ rütbesini aldı ve aynı yılın ramazanında ikinci rütbeden Mecîdî nişanı verildi. 1299/1882'de vezir oldu ve aynı zamanda birinci rütbeden Mecîdî, 1300/1883 ramazanında yine birinci rütbeden Osmânî nişanı, aynı yılın zilkadesinde İmtiyaz Nişanının gümüş madalyası verildi. Bu yıllarda Mekteb-i Hukûk birinci sınıf öğrencilerine Kânûn-ı Ticâret ve Hukûk-ı Ticâriyye, ikinci sınıf öğrencilerine de Hukûk-ı Düvel derslerini okuttu. 1301/1884'te Osmanlı demiryollarının Avrupa şimendiferleriyle bağlanmasına dair yapılan antlaşmadaki görevi münasebetiyle Avusturya devleti tarafından birinci rütbe Koron De Fer nişanı verildi. Devletler Hukûku'na ait ders notları 1300/1884'te Telhîs-i Hukûk-ı Düvel adıyla yayımlandı. Jurnal edilmesi yüzünden bu kitap toplattırıldığı gibi kendisi de böyle muzır kitap telifinden dolayı tekdir edildi. 1301/1884'te Adliye Nâzırlığı'na getirildi. 1302/1885'te fevkalade sefaretle Londra'ya gönderildi. O senenin şabanında İstanbul'a döndü. Aynı yılın sonlarında görevinden ayrıldı. 1303/1886'da Umûr-ı Nâfi'a Komisyonu üyeliğine tayin olundu. Komisyonun lağvından sonra açıkta kaldı. Mazuliyet maaşı bağlandı. 1306/1888 saferinde maliyede teşkil olunan Kontrol Komisyonu Reisliği'ne, 1307/1890'da Rüsûmât Emâneti'ne tayin olundu. 1309/1892'de Aydın (İzmir) valiliğine tayin edildi. 1313/1895'te Selanik valiliğine nakledildi. 1313/1896'da Haleb valiliğine tayin edilmiş ise de mazeret beyan etmesi üzerine ikinci defa Rüsûmât Emâneti'ne atandı. 1313/1897'de Tokat Hâdisesi üzerine Fevkalade Mahkeme Reisliği ile Tokat'a gönderildi. Aynı yıl Dîvân-ı Muhâsebât Reisliği'ne tayin edildi. Yine aynı yıl Yunan hükümetiyle sulh muahedesinin müzakeresi için ilave-i memuriyetle ikinci murahhas tayin olundu. 1319/1902'de Selanik valiliğine tayin edildi. Bir süre sonra Selanik'in havasını ve vücudunun rahatsızlığını öne sürerek bu görevinden affını istedi. 1322/1904'te bu görevi Şûrâ-yı Devlet-i Mülkiye Dâ'iresi üyeliğine tahvil edildi. Aynı senenin şaban ayında üçüncü defa Rüsûmât Emâneti'ne tayin edildi. Yine o senenin ramazanında Şûrâ-yı Devlet reisliğine getirildi. 1326/1908'de Adliye Nâzırı oldu. Aynı senenin sonunda ikinci defa Şûrâ-yı Devlet reisliğine atandı. Bu göreve getirildiği ayın sonunda da Şûrâ Reisliği uhdesinde kalmak üzere A'yân azalığına tayin olundu. Hüseyin Hilmi Paşa'nın 1327/1909'da teşkil ettiği kabineye yine Şûrâ-yı Devlet Reisliği ile dahil oldu. Aynı sene Tevfik Paşa'nın kurduğu kabinede Adliye Nâzırlığı görevi verildi. Tevfik Paşa'nın istifası üzerine kabine ile birlikte görevinden ayrıldı. Şaban 1328/1910'da Edirnekapı Acıçeşme Çukurbostan karşısındaki evinde vefat etti. Fatih'te Ağa Yokuşu'ndaki ailesine mahsus mezarlığa defnedildi.

II. Meşrutiyetten sonra İhtiyar Jön Türk diye anılan Hasan Fehmî Paşa uzuna yakın boylu, tıknazca, kır sakallı, gayet güleryüzlü, riyadan hoşlanmaz, çalışkan, kibirsiz, her şeye aklı eren, zeki, büyük küçük ayırmaz bir kişiliğe sahipti. Birçok konuda bilgi sahibi idi. Liyakat sahipleriyle dürüst, aydınlığa açık ve okumuş gençleri himaye ederdi. Hukuktaki bilgisi çok genişti. Çok güzel konuşur fakat konuşmalarını biraz uzatırdı (Ünal 2008: 104).

Bilinen tek eseri Telhîs-i Hukûk-ı Düvel adlı Hukuk Mektebi'nde verdiği derslerden oluşan kitaptır. Bu eser Abdülhamîd'e yapılan bir jurnal neticesinde toplattırılmış ve Hasan Fehmî Paşa da tekdir edilmiş olmasına rağmen zamanında çok tutulmuş ve kaynak kitap olarak kullanılmıştır. Üç defa basılmış olan eserin birinci baskısı 500 sayfa hâlinde 1300/1883'te İstanbul'da, son baskısı da İlâveli Telhîs-i Hukûk-ı Düvel adıyla 677 sayfa olarak 1326/1910'da yine İstanbul'da yapılmıştır.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Gövsa, İbrahim. Alaeddin (1933-1935). Meşhur Adamlar, Hayatları, Eserleri. C. II. . İstanbul.

Türkgeldi, Ali Fuat (1949). Görüp İşittiklerim. Ankara.

Ünal, Ayhan Afşin (hzl.) (2008). Mehmed Zeki Pakalın - Sicill-i Osmânî Zeyli. C. VIII. Ankara: TTK Yay.