Madde Detay
Sadık Rıfat Paşa
(d. 28 Ekim 1807 / ö. 12 Şubat 1857)
Yazar, Şair, Devlet Adamı
(Yeni Edebiyat / 19. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4
Tam adı Mehmed Sâdık Rif'at'tır. 1807 yılında İstanbul'da doğdu.
Masarifat ve Tophane Nazırlığı'nda bulunmuş olan Hacı Ali Bey'in oğludur. Varlıklı
ve saygın bir ailenin ferdi olan Rifat Paşa, çalışkanlığıyla kısa süre
içerisinde devlet kademelerinde mevki sahibi oldu. Enderun Mektebinde eğitim
gördükten sonra Hazine Odası'nda bir yıl göreve başladı. Ardından Sadâret
Mektûbî Kalemi'ne geçti. Çalışkanlığı sayesinde iki yıl içinde hâcegânlık
rütbesine yükseltilerek sâlyâne mukâta'acılığına tayin edildi. 1828'de önemli
bir makam olan Âmedî Kalemi halifeliğine getirildi. II. Mahmûd'un Edirne ve
Gelibolu seyahatlerine katıldı. Yunan sınırının düzenlenmesi ve Mısır meselesi
görüşmelerinde zabıt kâtibi olarak bulundu. 1833'te Küçük Evkaf
muhasebeciliğine ve 1834'te Mustafa Reşîd Bey'in Paris sefaretine gönderilmesi
üzerine Âmedî vekaletine tayin edildi. Bu görevi esnasında dönemin önemli
şahsiyetlerinden olan Pertev Mehmed Sa'îd Paşa'ya intisap etti ve
"mahrem-i esrârı" oldu. 1836'da Mustafa Reşîd Bey'in Hariciye
Müsteşarlığına tayini üzerine Rif'at Bey de âmedciliğe getirildi. Hamisi Pertev
Paşa'nın gözden düşüp Edirne'ye sürgün edilmesi ve yerine amansız rakibi Âkif
Paşa'nın Umûr-ı Mülkiyye Nazırı olmasıyla onun için zor bir dönem başladı.
Öncelikle dokuz aydan beri sürdürdüğü âmedcilik görevinden azledildi; ardından
orta elçilik ve bir ay sonra büyükelçilik unvanıyla Viyana sefirliğine
gönderilerek İstanbul'dan uzaklaştırıldı. Bu görevde iken Avusturya başvekili
Metternich ile iyi ilişkiler kurdu; Avrupa'daki sosyal, kültürel, ekonomik,
idari ve askeri yapıyı anlama fırsatı buldu. Çalışmalarıyla hukuk, adalet,
eşitlik, laiklik gibi kavramları Osmanlı kültür ve siyasi hayatına taşımaya
çalıştı. Sadık Rifat Paşa'nın bütün yenilikçi fikirleri Tanzimat döneminde ilan
edilen iki fermanda da yer aldı (Semiz 1994:144).
Sultan Abdülmecîd'in tahta geçmesi üzerine Hâriciye Nazırı
Mustafa Reşîd Paşa'nın telkiniyle 1839'da Hâriciye Nezareti müsteşarlığına
getirildi. Aynı yılın sonlarına doğru İstanbul'a geldi ve Londra Konferansı
gereği Mısır meselesinin sonuçlandırılmasıyla ilgili kararları Kavalalı Mehmed
Ali Paşa'ya bildirmek üzere 1840'ta İskenderiye'ye gitti. Mehmed Ali Paşa'yı
ikna edemediyse de bu esnada sadaret müsteşarlığına getirildi. İstanbul'a döndü
ve diğer devlet ricaliyle birlikte Tanzimat'ın uygulanmasıyla uğraştı. 1841
tarihinde paşalık unvanı ile vezaret rütbesi verilerek tayin edildiği Hâriciye
Nezareti'nden idaresizliği gerekçe gösterilerek yılın sonlarına doğru
azledildi. Sekiz ay devam eden mazuliyetinde sıbyan mektebi talebelerine
yönelik olarak sade bir dille kaleme aldığı Ahlak Risâlesi'ni tamamladı. 1842'de Meclis-i
Vâlâ üyeliğine ve yaklaşık iki ay sonra üyelik üzerinde kalmak kaydıyla ikinci
defa Viyana sefirliğine getirildi. Avusturya İmparatoru ile birlikte İtalya'yı
ziyaret etti. 1843'te Sârım Paşa'nın yerine tayin edildiği Hâriciye
Nezareti'nden 1844'te azledildi. Bir hafta sonra Meclis-i Vâlâ üyeliğine ve
1845'te meclisin başkanlığına getirildi. 1848'de Maliye Nazırı oldu. 1848'de
üçüncü defa Hariciye Nazırlığı'na, 1848'de tekrar Meclis-i Vâlâ reisliğine
getirildi. Bu görevinden 1849'da azledildi ve 1850'de Mecâlis-i Âliye
memuriyetine tayin edildi. Aynı yıl üçüncü defa Meclis-i Vâlâ reisliğine
getirildeyse de bir süre sonra Mustafa Reşîd Paşa'nın bu göreve getirilmesiyle
vazifesinden ayrıldı. 1853'te Fu'âd Paşa'nın istifasıyla boşalan Hariciye
Nezaretine getirildi. Kısa bir süre sonra Reşîd Paşa'nın bu defa Hariciye
Nezareti'ne tayiniyle tekrar görevini bırakmak zorunda kaldı ve dördüncü defa
Meclis-i Vâlâ reisliğine getirildi. 1854'te bu görevinden alındı. Aynı yılın
sonlarında bu sırada yeni kurulmuş olan Meclis-i Âlî-i Tanzimat üyeliğine
getirildi, bir ara bu meclisin reis vekilliğinde de bulundu. Rif'at Paşa kalp
hastalığına bağlı olarak ayağında meydana gelen şiddetli ağrılardan kurtulmak
amacıyla geçirdiği ameliyattan dört ay sonra 1273/12 Şubat 1857 tarihinde vefat
etti ve Eyüp'te Bostan İskelesi'nde Mihrişah Valide Sultan Türbesi
haziresindeki mezarına defnedildi.
Üç oğlundan birisi Mehmed Ra'ûf Paşa, diğerleri Müzehâne
memurlarından Ahmed Efendi ve Bahriye zabitlerinden Sa'îd Bey'dir. Kızlarından
biri Reşîd Paşa-zâde Ahmed Celâl Paşa'nın eşi idi.
Rif'at Paşa edip, zeki, halim selim, kitabette mahir, açık
sözlü, yenilikçi, cömert, nüktedan ve ihtiyatlı bir kişiydi. Cevdet Paşa onun
için: "Reşîd Paşa akranından olup gayet zekî ve fatîn idi. Ancak pek
mütelevvin ve mütereddid olmağla her tarafı idâre etmek ister ve câzim-i vükelâ
beyninde bürûdet vukû'unda bundan dolayı bîçâre zahmet çeker idi" (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi 1990:
333) demektedir. Batıyı yakından tanımış bir diplomattı. Tanpınar "Prens
Metternich gibi çok dikkate değer bir devlet adamıyla sık sık temas hâlinde
bulunması, Sâdık Rif'at Paşa'ya zamanının Avrupa siyasetini çok yakından
öğretmiştir" şeklinde bir değerlendirmede bulunmaktadır. 1837'de hazırladığı Avrupa Ahvâline Dair Risâle'si
Avrupa'yı bir bütün olarak ele almaktadır. Bu risalenin Gülhâne Hatt-ı
Hümâyûn'unda resmî ifadesini bulan bir program olduğu da söylenebilir. Prens
Metternich ile şahsi dostlukları vardı, Avrupa'yı tanımakta ondan çok istifade
etti. Metternich'in etkisinde kalmış ıslahatçı bir devlet adamı olan Sâdık
Rif'at Paşa bazı yeni kanunların çıkarılması ve kısmi ıslahatla devletin Avrupa
devletleri seviyesine ulaşabileceği kanaatindeydi. Savaştan mümkün mertebe
kaçınılması, bununla birlikte askerî gücün sürekli savaşa hazırlıklı
bulundurulması, üretimin artırılarak masrafların kısılması, zaruret olmadıkça
iç borçlanmaya gidilmemesi, yeni vergilerden kaçınılması, eğitimin
yaygınlaştırılması, Avrupa'dan uzmanlar getirtilerek tarım, sanayi ve ticaretin
geliştirilmesi, büyük devletlerin merkezlerinde daimî elçi bulundurulması,
rüşvetin önlenmesi ve devlet politikalarının kalıcı olmasını savunan Rif'at
Paşa, medeniyetin yeni binalar inşa etmek; âdet, kıyafet ve ziynet
değiştirmekle mümkün olamayacağı görüşündedir. Ayrıca padişahın ve sarayın
giderlerinin belli bir bütçe dahilinde hükümetin kontrolünde bulundurulması ve
nizamlara aykırı olan padişah iradelerinin uygulanmaması gibi dönemi için hayli
radikal olan ilkeleri dile getirebilmiş bir devlet adamıydı (Akyıldız 2008:
401).
Rıfat Paşa, mektup, hatıra, şiir, risale ve seyahatname türünde eserler
verdi. Tarih, edebiyat ve kültür üzerine yazılar kaleme aldı. Gezi yazıları ve
risaleleri büyük beğeni topladı. Yazdığı seyahatnameler, bilinen çoğu
seyahatnameden farklı olarak gittiği yerlerdeki cemiyet hayatını birçok yönüyle
ele alan eserlerdir (Tanpınar 1976: 120). Siyasi yazı, lâyiha ve resmi
mektuplarıyla dönemin bürokrasi ortamı hakkında bilgiler verdi. Islahatçı
tavırla yazılarıyla idare ve sosyal hayatta gerekli gördüğü yenilikleri
tanıttı, savundu. Ahlak, etik kavramları etrafında gençlerin kimlik inşasına
yol gösteren risaleler kaleme aldı.
Rif'at
Paşa'nın risaleler şeklinde yazdığı eserlerden bir bölümünü ölümünden sonra
oğlu Mehmed Ra'ûf Paşa bir araya getirmiş (Âsâr-ı
Rif'at Paşa - Müntahabât-ı Âsâr) ve 1275 yılında İstanbul'da
bastırmıştır. Eserin başında Rif'at Paşa'nın hal tercümesi de vardır. Bu
risaleler Rusya
Muharebesi Tarihi, Gülbün-i İnşâ, Avrupa Ahvâline Dâir Risâle, İtalya
Seyahatnâmesi, Ma'rûzât, Mustafa Reşid Paşa'ya Yazdığı Mektuplar, Viyana'dan
Bâbıâlî'ye Yazdığı Mektuplar, İskenderiye'den Bâbıâlî'ye yazdığı Mektuplar,
Tanzîmât-ı Hayriyye'ye Dair Valilere Gönderilen Ferman ve Siyasi Yazılar, Resmî
ve Hususi Mektupları, Meclis-i Vâlâ Reisi ve Meclis-i Tanzîmât Azası İken
Kaleme Aldığı Mazbatalar, Devlet İşlerinin Düzeltilmesi İçin Muhtelif
Zamanlarda Yazılan Lâyihalar ve Mazbatalar, Bazı Islâhata Dair Kaleme Aldığı
Lâyihalar, Risâle-i Ahlâk, Zeyl-i Risâle-i Ahlâk, Siyâset-i Esâsiyye ve
Dâhiliyye başlıklarını taşımaktadır.
Kaynakça
Abdurrahman Şeref (1339). Tarih Musahebeleri. İstanbul.
Âsâr-ı Rif'at Paşa (1275). İstanbul.
Akyıldız, Ali (2008). "Sâdık Rif'at Paşa". İslam Ansiklopedisi. C.
35. İstanbul: TDV Yay. 400-401.
Mehmed Süreyya (1311). Sicill-i
Osmânî. C. II. İstanbul.
Pakalın, Mehmet Zeki (1977). Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1430). C. III.
Ankara.
Semiz, Yaşar (1994). "Sadık Rif'at Paşa (1807-1857) Hayatı
ve Görüşleri". Konya: Türkiyat
Araştırmaları Dergisi. S.1: 135-144.
Tanpınar, Ahmed Hamdi (1956). XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1976). 19. Asır Türk Edebiyat Tarihi,
İstanbul: Çağlayan Kitapları.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990).
"Rif'at Mehmed Sâdık Paşa". C. VII. İstanbul: Dergah Yay. 333.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: PROF. DR. MEHMET ARSLAN - DR. AHMET EVİSYayın Tarihi: 10.04.2019Güncelleme Tarihi: 12.11.2020
Yayın Tarihi: 10.04.2019Güncelleme Tarihi: 12.11.2020
Güncelleme Tarihi: 12.11.2020
Eser Adı | Yayın evi | Basım yılı | Eser türü |
---|---|---|---|
Risâle-i Ahlâk | Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Litografya Destigahı / İstanbul | 1846 | Diğer |
Zeyl-i Risâle-i Ahlâk | Darüttıbaat el-Amire / İstanbul | 1856 | Diğer |
Müntehabat-ı Âsâr | Takvimhane-i Âmire Matbaası / İstanbul | 1859 | Deneme |
Gülbin-i İnşa | - / - | 1859 | Deneme |
Rusya Muhârebesi Tarihi | - / - | 1859 | Hatıra |
Müntehabât-ı Âsâr-ı Rifat Paşa | Tatyus Divitçiyan Matbaası / İstanbul | 1874-1875 | Derleme |
İlişkili Maddeler
Sn. | Madde Adı | D.Tarihi / Ö.Tarihi | Benzerlik | İncele |
---|---|---|---|---|
1 | LEYLÂ HANIM | d. ? - ö. 1848 | Doğum Yeri | Görüntüle |
2 | Nilüfer Kuyaş | d. 1954 - ö. ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
3 | SUBHÎ, Hasan Subhî | d. ? - ö. 1866? | Doğum Yeri | Görüntüle |
4 | ÇAVUŞ-ZÂDE, Hâcı Hâlid Fâhir Efendi | d. 1806-1807 - ö. 1847\'den sonra | Doğum Yılı | Görüntüle |
5 | MUHTÂR, Ahmed Muhtar Efendi, Molla Bey | d. 1807 - ö. 1882 | Doğum Yılı | Görüntüle |
6 | RIFAT BABA, Abdurrahman | d. 1807 - ö. 1869 | Doğum Yılı | Görüntüle |
7 | ÇÂKER, Çâker Mehmed Bey | d. 1790-91 - ö. 1857 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
8 | RÂZÎ, Hâfız Mustafa Râzî Efendi | d. ? - ö. 1857 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
9 | ZÂKİR, Kasım Bey | d. 1784 - ö. 1857 | Ölüm Yılı | Görüntüle |
10 | Suzan Nur Başarslan | d. 1974 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
11 | Nedret Çelen | d. 25 Temmuz 1960 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
12 | Kemal Burkay | d. 1 Ocak 1937 - ö. ? | Meslek | Görüntüle |
13 | Faruk Nafiz Çamlıbel | d. 18 Mayıs 1898 - ö. 8 Kasım 1973 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
14 | Halit Ziya Uşaklıgil | d. 1865 - ö. 27 Mart 1945 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
15 | Ahmet Rasim | d. 1865 - ö. 21 Eylül 1932 | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
16 | ABDULLAH RÂMİZ PAŞA, İstanbullu | d. 1818 - ö. 1878 | Madde Adı | Görüntüle |
17 | PERTEV, İbrahim Edhem Pertev Paşa, Erzurumlu | d. 1824 - ö. 1872 | Madde Adı | Görüntüle |
18 | LÂMÎ PAŞA | d. 1816? - ö. 1896 | Madde Adı | Görüntüle |