Madde Detay

18. yüzyıla girerken Orta Asya’da siyasi krizler baş gösterdi ve bunun sonucu olarak bölge, Buhara, Hive ve Hokand Hanlıkları olmak üzere üçe bölündü. Hokand Hanı olan Ömer Han zamanında onun iyi yönetimi sayesinde her bakımdan parlak bir dönem ortaya çıktı. Hem bu oluşumun meydana gelmesinde etkisi dolayısı ile hem de bizzat eğitim, bilim ve sanat faaliyetleri ile doğrudan uğraşması dolayısı ile dikkat çeken isimlerden biri Andican hâkiminin kızı, Ömer Han’ın eşi ve daha sonra Nâdire mahlasıyla şiirler yazacak olan ünlü şaire Mahlar Ayim'dir. Mahlar Ayim Nâdire, 1206/1792'de Andican şehrinde dünyaya geldi. Annesi, Ayşebegim, babası Andican hâkimi Rahmankulı Big’dir. Rahmankulı Big, Fergana hükümdarı Alimcan’ın dayısıdır. Nâdire, Ortaçağ İslam dünyasının pek çok yöresinde olduğu gibi özel hocalar elinde eğitim görerek yetişti. Gençliğinden itibaren keskin zekâsı, nazik yaratılışı ve şairane tavırlarıyla dikkat çekti. Daha sonra özel gayretleriyle Hâfız, Lutfî, Nevâyî, Meşreb, Bîdil ve Fuzûlî'nin eserlerini okudu. Ana diliyle beraber Arap, Fars dillerini ve bu dillerle yazılmış edebiyatı ciddi şekilde tetkik eden Mâhlar, üstatlarının yolundan giderek kendisi de edebiyat dünyasına katıldı. 1787 yılında Hokand Hanı olan Ömer Han ile evlendi ve bu evlilik 1822 yılında Han’ın ölümüne kadar devam etti. Hanın eşi olarak Hokand Hanlığı’nın yönetiminde etkin bir rol oynadı. Kocası Ömer Han’la beraber, Mergilan sarayında başlayan kültür ve sanat hayatı, Hokand’a taşındıktan sonra da devam etti. Kimi kaynaklarda Nâdire Begim olarak da geçen Mâhlar Âyim Nâdire,“Kâmile”, “Nâdire” ve “Maknûne” mahlaslarıyla yazdığı şiirleriyle 19. yüzyılın ilk yarısında, Hokand edebî muhitinde dikkat çekti ve henüz hayattayken haklı bir şöhrete kavuştu. Ayrıca yine eşi ile birlikte bir sanat koruyucusu olarak da tanındı ve Hokand sarayını, bu dönemde bir kültür ve sanat merkezi hâline getirdi. Fazlî, Edâ, Mad’en, Gülhanî, Mahmûr, Hâzık, Üveysî, Emîrî gibi klasik şairler, bu dönemde yetişti. 1822 yılında, Ömer Han’ın ölümünden sonra da Nâdire oğlu Muhammed Ali Han (Ma’deli Han)’la beraber, ülke yönetimindeki ağırlığını devam ettirdi. Bir anlamda Ömer Han’ın sanat ve kültür politikalarını da ( Ma’deli Han, bu dönemde henüz on dört yaşındadır) ana-oğul, yaklaşık yirmi yıl boyunca, yani ölümlerine kadar devam ettirdiler. Edebî ve sosyal faaliyetleri, bilgeliği ve faziletleri sebebiyle Mahlar Ayim çağında Nâdire-i Devrân olarak şöhret kazanmıştı. Fakat Bölgedeki iç mücadeleler devam etmekteydi. Bunun sonucu olarak Buhara Hanı Emir Nasrullah’la girişilen mücadele kaybedildi ve Nâdire, oğlu Muhammed Ali Han (Ma’deli Han) dahil bütün aile, Emir Nasrullah tarafından katledildi (1842).

Nâdire, klasik şiirin büyük temsilcilerini iyi inceledikten sonra kendisi de klasik tarzda şiirler yazdı. Bu şiirlerini hem Çağatay hem de Tacik (Farsça) dillerinde kaleme aldı. Şiirlerini üç ayrı Dîvân'da topladı. Klasik tarzın muhtelif şekilleriyle eserler veren Nâdire’nin eserleri, hacmi, muhtevası ve bediî değeri yönünden klasik Özbek edebiyatının şaheserleri arasında sayılmaktadır. Nazma ait bütün edebî sanatları başarıyla kullandığı şiirlerinde beşerî aşkı ve çağının sorunlarını dile getirdi. Şiirleri, Eserler Toplamı adı altında ve iki cilt hâlinde neşredildi. Birinci ciltte Özbekçe yazdığı gazelleri, iki kitaptan meydana gelen ikinci ciltte ise Meknûne mahlasıyla Tacikçe yazdığı şiirlerinin Özbekçe nesir tercümeleri yer alır. Nâdire'nin bir kısım şiirleri, Rusçaya çevrildi. Tacikçe Dîvân'ı Tacikistan'da da yayımlanmıştır. Afganistan'da da hayatı ve sanatı hakkında ilmî araştırmalar yapılmıştır. Gazellerinin bir kısmı klasik usulde bestelenen şaire hakkında sonraki dönemlerde hikâye ve romanlar yazılmış, tiyatrolar, filmler, resim ve heykeller yapılmıştır.