Madde Detay

Asıl adı Mehmed Râgıb’dır. Rebîülevvel 1200 /Ocak 1786 tarihinde Diyarbakır’da doğdu. Babası Diyarbakır müftüsü Mehmed Mes’ûd Efendi, dedesi müftülük ve müderrislik yapan Lübbü’l-Beyân müellifi Seyyid Mehmed Sıbgatullâh Efendi, büyük dedesi Sahîh-i Buhârî’yi şerh eden ve Beyzâvî’nin tefsirine hâşiyesi bulunan Küçük Ahmed Efendizâde Ebûbekir Efendi’dir. Ali Emîrî, soyunun Seyyid Ahmed Rufai hazretlerine, ondan da Hz. Hüseyin’e kadar uzandığını söylemektedir (1328: 365). Çağının büyük âlimlerinden sayılan babası ve dedesi ile amcası Halîl Efendi’den İslamî ilimleri okudu. 17 yaşında evlendikten sonra da 31 yaşına kadar tahsiline devam etti. 1231/1816 yılında ilim tahsili için İstanbul’a gitti. İstanbul’da Şeyhülislam Yâsinci-zâde Abdülvehhâb, Celâlî Emîn ve Ankaralı Abdullah Efendi’den çeşitli ilimler üzerine icazetler aldı. Süleymaniye rü’ûsu payesini de kazandıktan sonra Diyarbakır’a döndü. 1234/1819 yılında Diyarbakır Valisi Deli Behram Paşa ile halk arasında çıkan ihtilaf sebebiyle meydana gelen olaylardan sonra o sırada müftü olan babası Anapa’ya sürgün edildi. Bunun üzerine Râgıb Bey Anapa’ya, oradan da İstanbul’a gitti. Mehmed Râgıb Bey, babasının affı için Şeyh-zâde Osmân Nûrî Bey ile birlikte İstanbul’da temaslarda bulundu, dönemin devlet adamlarına kasideler yazdı. Nihayet iki yıl sonra babasının ve akrabalarının affını sağladı. Diyarbakır’a dönünce Hüsrevpaşa Medresesinde müderrisliğe başlayan Mehmed Râgıb Bey, 1244/1828’te hacca gitti ve bir yıl orada kaldı. Bu sırada Sahîh-i Buhârî’den istinsah ettiği bir nüshayı ulemadan Abdullah Horasani ve on beş kadar muhaddis huzurunda mukabele ve tashih ederek tamamladı. Rebîülevvel 1246/Eylül 1830’da memleketine dönerek evinde ve Ulu Cami’de hususî derslere başladı. 1251/1835 yılında oğlu Sıbgatullah Efendi’yle birlikte Kudüs’e gitti ve altı ay sonra tekrar Diyarbakır’a döndü. 1256/1840 yılında Tanzimat Fermanı’nın yeni hükümlerine göre bütün arazi ve emlakını oğluna devrederek beratlarını almak için İstanbul’a gitti. Daha sonra Diyarbakır’a dönerek kendi medresesinde vefatına kadar sohbetlerine devam etti ve eser telifiyle meşgul oldu. 1 Safer 1264/8 Ocak 1848 tarihinde Diyarbakır’da vefat etti. Râgıbiyye Medresesi avlusundaki aile mezarlığına defnedildi.

Mehmed Râgıb Bey, velut bir şahsiyettir. Bursalı Mehmed Tâhir, Râgıb Efendi’nin tefsir, hadis ve diğer ilimlerde on üç eserini kaydederse de (Tatcı vd. 2000: 317), Ali Emîrî Efendi bunların dışında bazı eserler zikrederek sayılarının kırktan fazla olduğunu söyler (1328: 369-371). Ancak eserlerinin günümüzde mevcudiyetine dair yeterli bilgiye ulaşılamamıştır.

Kaynaklarda zikredilen bazı eserleri ise şunlardır: 1. Risâle Fî Tahkîki İbâreti’n-Nas ve İşâretühû Ve Delâletühû Ve’ktizâühû Fi’l-Usûl 2. Risâle Fî Tahkîki Tahvîli’l-Kıble 3. Lî-Şerhi’l-Mütûn 4. Risâle Fî Tahkîku Lafzu Mâzâ 5. Risâle Fî Lafzu’l-Müfahham 6. Lugazu Bi-İsm-i Şa’bân 7. Fî Lugaz Bi-İsm-i Râgıb 8. Şerhu Lugazı İsmi Ferezdak Li-Kāsım Râsimü’l-Âmidî 9. Risâle Fî Tahkîki İbâreti’l-Kuhistânî 10. Risâle Nefîse Fî Alâyıkı’l-Mecâz Mufassalan 11. Risâle Mühimme Fî Tefsîri’l-Âyât Ve Şerhi’l-Ehâdîsi’l-Vâride Fî Hakki’l-Guzât 12. Anapa Seyahatnâmesi 13. Risâle Fî Tahkîki’t-Târîh 14. Tercemetü’t-Terâcim Fî Terâcimi’l-Buhârî 15. Risâle Fî Tesbîhâti’t-Tuyûr 16. Risâle Fî Lafzi’l-Küfr Ve’l-İkfâr Ve’t-Tekfîr 17. Risâle Fî Ef‘âli’l-İbâd 18. Risâle-i Siyâsiyye 19. Fî Zikrü’l-Müfred Ve’l-Cem 20. Risâle Fî Lâmü’t-Ta’rîf 21. Kasîde-i Bedî’a 22. Kasîde-i Arabiyye 23. Fî Tahkîku’l-Îmkân Alâ Hüseyniyye 24. Fî Tahkîku Tahvîlü’l-Kıble 25. Vesîletü’l-Vahy. Bu eserler dışında dedesi Mehmed Sıbgatullah Efendi’nin Lübbü’l-Beyân adlı risâlesini şerhettiği kaydedilmektedir.

Mehmed Râgıb Bey, âlim vasfının yanı sıra hayrat sahibi bir zattır. 1248/1832 yılında Râgıbıyye Medresesini kurarak bir değirmen ile birkaç dükkânı burada okuyan öğrencilerin geçimine vakfetmiştir. Medresesinin kapısına er-Râgıbiyye lafzını tarih düşürdüğü Arapça bir beytin yazılı olduğu kitabe astırmıştır. Bir diğer hayratı ise Râgıbiyye Kütüphanesidir. Kütüphanede en güzel hatlarla yazılı seçme eserlerin yanı sıra yüzlerce yazma ve basma kitaplar bulunmakta iken medreselerin kapatılması üzerine söz konusu kitaplar dağılmıştır. 1259/1843 yılında Dicle nehri kenarındaki Çarugî köyünde bir kasır inşa ettirdi. Mehmed Râgıb Bey, Diyarbakır’da yıkılmak üzere olan Defterdâr Camisi ile Dilâverpaşa Köprüsü’nü de tamir ettirerek memleketine büyük bir hizmette bulunmuştur. Oğlu Sıbgatullah Efendi Diyarbakır müftülüğü ve Bağdat kadılığı, torunu Hacı Mehmed Mes'ûd Efendi Meclis-i Meb‘ûsan üyeliğinden başka Haremeyn pâyesi alarak Medine kadılığı görevlerinde bulunmuştur. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Ali Emîrî Efendi’nin hocası Mehmed Şa’bân Kâmî Efendi de bulunmaktadır.

Râgıb Efendi’nin Türkçe, Arapça ve Farsça şiirleri vardır. Hz. Peygamber için yazdığı kasideler yanında devrinin önde gelen ricali için şiirler kaleme aldığı ve tarih düşürdüğü de bilinmektedir.

Ali Emîrî (1328). Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid. İstanbul: Matbaa-i Âmidî.

Beysanoğlu, Şevket (1996). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. C. I. Ankara: San Matbaası.

Kurnaz, Cemal, M. Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay.

Özcan, Tahsin (2007). “Râgıb Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C. 34. İstanbul: TDV Yay. 397-398.

Tatcı, Mustafa, C. Kurnaz (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay.

Târîh

Bu sâhil-gâh-ı Dicle tarz-ı ra’nâ bî-bedel inşâd

Hudâ-yı lem-yezel kılsun anı her dem sürûr-âbâd

Bi-hakk-ı Ka’be-i ulyâ açıldukça bu revzenler

Güşâd olsun dil-i ahbâb kapansun dîde-i hussâd

Bu kasrın rûz u şeb bâd-ı ferah-efzâsı esdikçe

Dil-i ahbâb şâd olsun dil-i bed-h’âhlar berbâd

Ne lâzım vasfını i'lân hemân bir sâde târîh bes

Safâ-efzâ güzel bir kasr-ı nev-peydâ mübârek-bâd

(Beysanoğlu, Şevket (1996). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. C. I. Ankara: San Matbaası. 309.)

Gazel

Elvedâ ey merdüm-i ebsâr-ı giryân elvedâ

Elvedâ ey cây-ı gufrân beyt-i Rahmân elvedâ

Dûr düşdüm âsitân-ı devletinden sûretâ

Lîk ma’nâda mücâvirdir dil ü cân elvedâ

Âh sad-âh kim degil elde zimâm-i ihtiyâr

Böyle olmuş n’eyleyem takdîr-i Yezdân elvedâ

(Ali Emîrî (1328). Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid. İstanbul: Matbaa-i Âmidî. 374.)