Madde Detay

Trabzonlu Hüseyin Alemdar-zâde Hacı Ârif Ağa'nın oğlu olan Emîn Hilmî 1831 yılında Trabzon'da doğdu. Asıl adı Mehmed Emîn'dir. Şiirlerinde Hilmî mahlasını kullandığı için daha çok Emîn Hilmî adıyla bilinir. İlk tahsilini Trabzon'da tamamladıktan sonra hat icazeti aldı ve İstanbul'a giderek dayısı âlim Hoca Pîr Efendi'den medrese ilimlerini okudu. Arapça ve Farsça öğrendi. 1849 yılında Trabzon valisi Hayreddîn Paşa'nın divan kâtibi olarak memuriyet hayatına başladı. 1856'da Trabzon Meclis-i Kebir azalığı ve sandık eminliği yaptı. 10 yıl sonra Erzurum vilayetine tayin edildiyse de Trabzon'a olan sevgisinden ötürü, Erzurum'a gidemeyip 15 ay kadar açıkta kaldı. Ertesi yıl Trabzon Vilayeti Mektubi mümeyyizliğine ve Vilayet Gazetesi yazarlığına getirilirdi. 1877’de açılan ilk Os­manlı Meclis-i Meb'usanı'na Trabzon mebusu olarak girdi. 13 Şubat 1878'de meclis kapatılınca İane-i Muhacirin Encümeni kâtipliği ve üyeliğine tayin edildi. Batum muhacirlerinin iskânına memur edilerek tekrar Trabzon'a gönderildi. 1882'de İdare-i Mahsusa vapurları muhasebeciliğine, bir süre sonra da Bahriye Nezareti mektubî kalemi müdürlüğü ile Matbaa-i Bahriyye Nezareti'ne tayin edilerek rütbesi Ula Sınıf-ı Sanisi'ne yükseltildi. 1884'te İstanbul'da vefat etti. Nakşibendî tarikatına mensup olan Emîn Hilmî Efendi'nin mezarı Edirnekapı dışındadır (İmamoğlu 2002: 290).

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Münşeât'ı ile bir arada 1293'te Trabzon'da basılmıştır.

2. Münşeât: Emîn Hilmî Efendi'nin özel mektup ve resmi yazılarının yer aldığı eseridir. Dîvân’ıyla birlikte basılmıştır.

3. Muhâkeme-i Ye's ü Emel: Münazara tarzında kaleme alı­nan ve nasihat özelliği taşıyan küçük hacimli mensur bir eserdir. 1284'te İstanbul'da 1285'te Rusçuk'ta basılmıştır.

4. Paresiz Kasidesi Şerhi: Trabzonlu Şair Âgâh Osmân Paşa'nın "paresiz" re­difli kasidesinin Ziyâ Paşa'nın ünlü Zafer-nâme'si tarzında yapılmış şerhidir. 1325'te İstanbul'da basılmıştır.

Basılmayan eserleri de şunlardır:

1. İstiğfar-nâme-i Hilmî

2. Muhâkeme i İdbâr ve İkbâl

3. Mevzûn Durûb-ı Emsâl

4. Kasîde-i Kur'âniye

Emîn Hilmî Efendi Dîvân'ında 1 münacat, 2 na't, 18 kaside ve Canik Mutasarrıfı Rızâ Efendi'nin gerçekleştirdiği ıslahatı anlatan 125 beyitlik "Islah-nâme-i Canik" adlı manzume kasidelere bağlı olarak 6 gazel¸ aynı biçimde tarihler başlığı ile verilen bölümde de 4 kaside bulunmaktadır. Emîn Hilmî Dîvân'ında 4 tahmis, 1 muhammes, 152 tarih, 102 gazel, 11 rubai, 106 müfredat, 35 mısra ve 3 şarkı yer almaktadır. Emîn Hilmî Efendi'nin Dîvânı'nda, hayatı ve özellikle Trabzon hakkında geniş bilgiler bulunmaktadır. Hemen hiç bir şairin Dîvân'ında bağlı bulunduğu il hakkında bu denli geniş bilgi verilmemiştir. Yazmış olduğu 152 tarih manzumesinin 85 tanesi ve 10 kasidesi Trabzon'la ilgilidir. Özellikle Vali Besîm Paşa ve Defterdâr Câzim Efendi'ye sunduğu 16 beyitlik "Trabzon" redifli kasidesinde bu kişilerin Trab­zon’a olan hizmetlerini dile getirir. Yine buna bağlı olarak yazdığı "Trabzon" redifli gazeli, onun Trabzon'a olan ilgisini göstermek için yeterli bir delildir. Şair, Şatır-zâde Ârif Efendi'ye sunmuş olduğu kasidesinde Trabzonlu olduğunu belirtir.

Dîvân’da Trabzon'da görev yapan 11 vali ile ilgili kasideleri ve tarih manzu­meleri vardır. Bu şiirlerde yer yer Trabzon'u, Trabzon’da yapılan çalışmaları, Trabzon kültürünü bulmak mümkündür. Gazeller başlığı altında yer alan 102 gazel ile kaside bölümünde yazılmış o­lan 6 gazel ile birlikte toplam 108 gazeli bulunmaktadır. Eşref Paşa, Trabzon defterdârı Râşid Efendi, Defterdâr Câzim Efendi, Abdünnâfi Efendi (3), Trabzon kadısı Mustafâ Âsım Efendi ve Emîn Efendi'nin gazellerine de nazireler yazmıştır. Bunların yanında "Gazel-i bilâ-nukat" başlığıyla verilen sadece noktasız harf­lerle yazmış olduğu gazeli, İstanbul'da yazılan ve semt adlarını veren bir gazeli ile manzum Farsça-Türkçe sözlük özelliği taşıyan diğer bir gazeli de ilgi çeken gazellerindendir. Emîn Hilmî Efendi'nin, "Trabzon" redifli kasidesine ilave ola­rak yazmış olduğu "Trabzon" redifli gazeli de Dîvân'ında kayıtlıdır. Kısacası Emîn Hilmî Efendi'nin Dîvân'ı Trabzon'un bu dönem tarihi hakkında araştırma yapanların müracaat etmeleri gereken en önemli kaynaktır. Bunun yanında Batum, Bayburt, Giresun, Ordu, Ünye, Samsun gibi Karadeniz sahilinde yer alan birçok yerleşim merkeziyle ilgili bilgileri de onun şiirlerinde bulmak mümkündür. Emîn Himî, ilk Osmanlı meclisinde Trabzon milletvekili olarak yer alması gibi önemli bir görevin yanı sıra Trabzon için önemli bir şair ve Trabzon tarihi için önemli manzumeleri ve yazıları olan bir yazardır (İmamoğlu 2002: 290).

Emîn Hilmî Dîvân'ındaki müşterek şiirler ise oldukça değerlidir. Dîvân'da Hilmî'nin 10 şairle birlikte oluşturduğu 21 müşterek şiir bulunmaktadır. Bunlar Süleymân Tâlib (1), Mehmed Behcet (4), Alaybeyizâde Mehmed Hulûsî (2), Osmân Âgâh Paşa (1), Tayyib-zâde Mehmed Zühdî (1), Mehmed Fevzî (2), Şâkir Şevket (5), Tıflî (2), Hacı Fehmî (1), Bayburtlu Zihnî (2) ile yazılmış müşterek gazellerdir. Hilmî ile müşterek şiir yazan şairler ya Trabzonlu ya da o çevrede yetişen şairlerdir. Hilmî’nin bu şairlerle müşterek şiirler kaleme almış olması bu şairleri adeta edebiyat tarihi için tescil etmektedir. Böylece 19. yüzyılda Trabzon ve çevresinde yaşayan ancak zamanla unutulan şairlerin şiirlerinden örnekleri de görme imkânımız olmaktadır (Aksoyak 2001: 305-328).

Aksoyak, İ. Hakkı (1999). "Müşterek Şiir Söyleme Geleneği". Türklük Bilimi Araştırmaları. Sivas 8: 239-254.

Aksoyak, İ. Hakkı (2001). “Ordulu Tıflî Divanında Müşterek Gazeller”. Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu. Trabzon Valiliği İl Kültür Müd. Trabzon. 305-328.

Albayrak, Hüseyin (2010). Trabzonlu Divan Edebiyatı Şairleri. Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yay.

Emîn Hilmî (1293). Dîvân-ı Hilmî-i Trabzonî. İstanbul. 328.

İmamoğlu A. Hilmî (2002). “Trabzonlu Şair Emin Hilmî Efendi”. Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu. Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müd. 290.

İmamoğlu, Ahmet H. (2002). "Trabzonlu Şair Mehmet Hilmi Efendi”. Trabzon ve Çevresi Uluslar Arası Tarih. Dil. Edebiyat Sempozyumu. Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müd. 281-90.

İmamoğlu, Ahmet Hilmi (2009). Şair-i Mahir Trabzoni Emin Hilmi Efendi: Hayatı. Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı. Trabzon: Serander.

İsmail Safa (1308). Huzmâ Safa. İstanbul. 23-24.

Özgül, M. Kayahan (2000). Arayışlar Devri Türk Şiiri Antolojisi. Ankara: TDV Yay.

Sakaoğlu, Saim (1989). “Bayburtlu Zihnî”. Büyük Türk Klasikleri. İstanbul: Dergâh Yay. 225-226.

Sungur, Necati (1992). "Trabzonlu Divan Şairleri”. Yedi İklim 4 (31): 20-2.

Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri. I Osmanlı Dönemi. Trabzon: Yunus Dergisi Yay.

Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri II. Trabzon: Yunus Dergisi Yay.

Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri. III Cumhuriyet Dönemi. Trabzon: Yunus Dergisi Yay.

Trabzonlu Osmân Âgâh Bey ile Müşterek Kasidesi

Hâlâ Zabtiye Müşiriyet-i Celîlesine Zâbıta-pervâz-ı İkbâl Olan Vezîr-i Sâhib-i Hüsn-i Tedbîr Devletlü Hüsnü Paşa Hazretlerinin Hudavendigâr Vilâyet-i Celîlesi Valîligi Hengâmda Ser-âmedân-ı Bülegâ-yı Zamâneden Olup Hâlâ Diyarbekir Zabıta Alay Beyi Bulunan Trabzonî İzzetli Osman Âgâh Bey Efendi ile İştirâken Bi't-tanzim Takdîm Olunan Kasîdedir.

A Ey âsaf-ı devrân u saf-ârâ-yı vilâyet

H Vey dâver-i Dârâ-fer-i âlây-ı vilâyet

H Re'yin nesak-fezâ-yı ekâlîm-i makâsıd

A Fikrinde girihgîr kazâyâ-yı vilâyet

A Hükmün tutuk-ârâ-yı nihân-hâne-i hikmet

H Mekşûf sana kufl-ı hafâyâ-yı vilâyet

H Kilkin reşehât-âver-i inbîk-i maârif

A Tabında beyân nâme-i eczâ-yı vilâyet

A Buldu kad-i iclâlin ile kadr dü-bâlâ

H Oldun sebeb-i fahr-ı serâpâ-yı vilâyet

H Zâtındır o hûrşîd-i cihân-tâb-ı kerâmet

A Yâ bedr-i furûg-efgen-i sahrâ-yı vilâyet

A Hüsn-i nazarın mâye-i iksîr-i safâdır

H Hâk-i kademin cevher-i kîmyâ-yı vilâyet

H Dîbâce-i elfâz-ı kerem nüsha-i tabın

A Fihrist-i dilin nâkıl-ı manâ-yı vilâyet

A Dürr-i sühanın zîb-dih-i silk-i kavânîn

H Emrin heme-câ râbıta-bahşâ-yı vilâyet

H Aklındır o Behzâd-ı Nigâr-hâne-i temkîn

A Ya saykal-ı mir'ât-ı mücellâ-yı vilâyet

A Kisb-i şeref etmekdedir ol ülke-i Bursa

H Zâtın olalı vâlî-i vâlâ-yı vilâyet

H Vâ-beste imiş nâhun-ı tedbîrüne zîrâ

A Hall olmada vaktinde muammâ-yı vilâyet

A Bir nüsha-ı mazbûta-ı emniyyete döndü

H Şîrâzelenip cild-i mutarrâ-yı vilâyet

H Endîşe-i fikrinle girip gâr-ı hafâyâ

A İz gösteremez fitne-i ber-pây-ı vilâyet

A Söndürdün ocagını bütün ehl-i şekânın

H Kül öksüzüne döndü eşirrâ-yı vilâyet

H Dest-i keremin etmese îkâdına imdâd

A Yanmaz ebeden şem-i şeb-ârâ-yı vilâyet

A Kuhsâr-ı vakârında cihân dâne-i hardal

H O dâneye bir cüz olamaz cây-ı vilâyet

H Ey âsaf-ı bü'l-fazl-ı zamân ilmine nisbet

A Bir nokta gibi nüsha-ı kübrâ-yı vilâyet

A İsmin gibi hulkun da idâren de güzeldir

H Zâtın ise en ahsen-i paşa-yı vilâyet

H Mümkün değil evsâfını hakkıyla hikâye

A Tut kim olalım nâtıka-pîrâ-yı vilâyet

A Artık sözü ikmâl edelim vakt-i duâdır

H Tâ ki olalım kâfiye-cûyâ-yı vilâyet

H Mâ-dâm ola ser-nâme-i devrânda nâmı

A Zîbâyiş-i dîbâce-i esmâ-yı vilâyet

A Zâtı ola ârâyiş-i gerdûne-i ikbâl

H Devr eyleye tâ çerh-i muallâ-yı vilâyet

H Tanzîm ederek bendesi Hilmî ile Âgâh

A Bu nazmımızı eyledik isrâ-yı vilâyet

Trabzonlu Şâkir Şevket ile Müşterek gazel

Meclis İdâre-i Vilâyet Kâtib-i Sânîsi Şâkir Şevket Efendiyle Müşterekdir

H Bir nâzenîn zümre-i hûbândır o şûh

Ş Bir nev-resîde verd-i gülistândır o şûh

Ş Her bir cihetle hüsnünü teslîm ider gören

H Gâyet güzel bir âfet-i devrândır o şûh

H Hüsnün görüp de ana gönül vermemek muhâl

Ş Bir dil-firîb-i memleket-i ândır o şûh

Ş Temlîk etdi mülket-i mısr-ı melâhati

H Lâyık denirse Yûsuf-ı Kenândır o şûh

H Halk-ı cihân silsile-i zülfüne esîr

Ş Temlîk-sâz-ı gerden-i insândır o şûh

Ş İşrâb ederse zevk-i şarâb-ı visâlini

H Denir o demde menba-ı ihsândır o şûh

H Ser-mest eyler âlemi sahbâ-yı sohbeti

Ş Neşe-fezâ-yı meclis-i rindândır o şûh

Ş Ben aglayınca kûşe-i sicn-i firâkda

H Gülünc edip bu hâleti handândır o şûh

H Hilmîyi etdi çeşm-i füsûn-sâzı pek zebûn

Ş Şevket ne çâre bir büt-i fettândır o şûh

(Emîn Hilmî (1293). Dîvân-ı Hilmî-i Trabzonî. İstanbul. 22-23, 118-119.)