Madde Detay

Asıl adı Mehmed Celâl’dir. Şiirlerinde Zevkî ve Celâl mahlaslarını birlikte kullanmıştır. Hezel türündeki şiirlerinde Zevkî mahlasını, diğer şiirlerinde de Celâl mahlasını kullanmıştır. Dönemin önemli ediplerinden Recâ’î Efendi’nin büyük oğlu, Recâ’î-zâde Mahmûd Ekrem’in ağabeyidir. Receb 1254/Eylül-Ekim 1838’de İstanbul’da doğdu. Bâyezid rüşdiyesi ve Dârü’l-ma‘ârif (=Vâlide mektebi)’e devam etti. Babasından ve Takvimhâne-i Âmire musahhihlerinden Tebrizli Sâ‘î Efendi’den de eğitim aldı. Son Asır Türk Şairleri’ne göre (İnal 1999: 303) 1270/1853-54 yılında, Şinâsî’ye göre 1268/1851-52 yılında (Akün 1965: 293), Mehmed Tevfîk’e göre 1269/1852-53 yılında (Kutlar Oğuz vd. 2012: 156) Bâb-ı Âlî Tercüme Odasına, üç sene sonra da Hâriciye Mektûbî Kalemi’ne girdi. Burada salise ve saniye rütbelerine yükseldi. 18 Ramazan 1276/9 Nisan 1860 tarihinde Takvimhâne-i Âmire kâtipliğine atandı ve bir süre burada çalıştıktan sonra eski görev yeri olan Hâriciye Mektûbî Kalemine döndü (Akün 1965: 293). 1279/1862-63 yılında Petersburg Sefareti Başkâtipliğine tayin edildi. O sırada Cevdet Paşa müfettişlik göreviyle Bosna Hersek taraflarına gönderildi. Mehmed Celâl Bey de bu görevden sonra Petersburg’a gitmesi şartıyla Cevdet Paşa’nın kâtipliğine getirildi. Ancak aradan bir yıl geçtiği hâlde Mehmed Celâl Bey’in söz konusu görevinin sona ermemiş olması sebebiyle başkâtiplik görevi başka bir kişiye verildi. Cevdet Paşa’nın 1282/1865-66 yılında [Kâfile-i Şu’arâ’ya göre 1283/1866-67 yılında (Kutlar Oğuz vd. 2012: 156)] Halep Vâliliği’ne tayin edilmesi üzerine Mehmed Celâl Bey de mektubi muavini olarak görevlendirildi. Bu görevde altı yıl kaldıktan sonra kendisine mütemayiz rütbesi verildi. 1288/1871-72 yılında vilayet mektubi muavinliklerinin ortadan kaldırılmasından sonra açıkta kalan Mehmed Celâl Bey İstanbul’a dönerek şiir, inşa ve ilimle meşgul olmuştur (Kutlar, Oğuz vd. 2012: 156). Üç bin beş yüz kuruş maaşla önce Kastamonu Vilayeti Mektubculuğuna daha sonra Safer 1294/Şubat-Mart 1877 tarihinde de yine aynı maaşla Aydın Vilayeti Mektubculuğuna tayin edildi. 7 Recep 1298/6 Haziran 1881 tarihinde bu görevden azledildi. 11 Safer 1300/22 Aralık 1882 tarihinde vefat etti. Kabri Karaca Ahmed Mezarlığı’nda Selimiye’ye giden tarafta Dîvârdibi Caddesi’ndedir.

Şinâsî, Fatîn Tezkiresi’nin 1280/1863-64 yılında yaptığı yeni baskısına bizzat eklediği biyografilerden şaire ait Mehmed Celâl maddesinde onun iki üç kaside ile birkaç gazelden ibaret şiiri olduğunu ancak hezeliyata dair küçük bir eserinin bulunduğunu belirtir (Akün 1965: 293). Kâfile-i Şu’arâ’da (Kutlar Oğuz vd. 2012: 156) ise onun biri “vâdî-i âdîde”, diğeri “tarz-ı hevâyîde” olmak üzere iki mürettep Dîvânçe'si olduğu kayıtlıdır. Şiirlerinin basılmamış olduğu belirtilen Son Asır Türk Şairleri’nde (İnal 1999: 304) Celâl Bey’in şiirlerinin bulunduğu bir mecmuada “Dîbâce” başlıklı eksik bir makale olduğu ve onun bu makaleyi hezel türündeki şiirlerini içeren Dîvân'ı için yazmış olabileceği kayıtlıdır. Onun bazı şiirleri dönemin gazetelerinde yayımlanmıştır. Dîvânçelerinin dışında bir de Hayâl-i Celâl isminde musavver (resimli) basılmış bir hikâye kitabı vardır.

Hiciv ve mizah konulu şiirleri diğer şiirlerinden fazladır. Ölümünden sonra eserleri kendisine geçen küçük kardeşi Recâ’î-zâde Mahmûd Ekrem onun şiirlerinin “sağlam fakat müstehcen manzumeler” olduğunu belirtmiştir. Konuşacak ve şiir söyleyecek seviyede Farsça bilen şairin Türkçe şiirleri yanında Farsça şiirleri de bulunmaktadır. 1277/1860-61 yılında Hersekli Ârif Hikmet Bey’in evinde teşkil olunan Encümen-i Şu‘arâ’ya dâhil olan kıymetli şairlerdendir.

Akün, Ömer Faruk (1965). “Şinâsî’nin Fatin Tezkiresi Baskısındaki Yeni Biyografik Bilgiler”. Türkiyat Mecmuası (14): 277-336.

Cunbur, Müjgan (hzl.) (1999). İbnü'l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri. C. 1. Ankara: AKM Yay.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri.  C.I. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha, Müjgân Çakır ve Hanife Koncu (hzl.) (2012). Mehmet Tevfîk, Kâfile-i Şu’arâ. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay.

Gazel

Susdu hezâr geçdi dem-i nev-bahâr hayf

Uşşâka kaldı hasret ile âh u zâr hayf

Nakş-ı hayâli kaldı gönülde misâl-i dâğ

Oldu harâbezârî-i gam lâlezâr hayf

Seyr et ne geldi başıma bu rûzgârda

Oldum hevâ-yı zülfün ile târumâr hayf

Âyîne-i dil oldu suver-bend-i gerd-i gam

Seng-i sitemle ârız olup inkisâr hayf

Geh neyl-i şevk-i merg ü gehî vasl-ı yâr ile

Olmaz emel-nişeste dil-i bî-karâr hayf

Binlerle derde uğrayup aşkınla âkıbet

Oldu Celâl-i zâra hezârân hezâr hayf

(Oğuz, Fatma Sabiha Kutlar, Müjgân Çakır ve Hanife Koncu (hzl.) (2012). Mehmet Tevfîk, Kâfile-i Şu’arâ. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay. 157.)

Gazel

Yâr âşinâ olaydı mahabbet belâsına

Rahm u mürüvvet eyler idi mübtelâsına

İster mürüvvet eylesin isterse etmesin

Biz i‘tiyâd ettik o şûhun cefâsına

Her râst gelişde seyr ederiz cevr ü nâzını

Yârin tesâdüf etmedik ammâ vefâsına

Âşık-nevâz olmuş olaydı o tünd-hû

Bin cân fedâ olur idi bir merhabâsına

Biz ibtidâdan eyledik akl u dili hebâ

Aşkın cünûn dirler iken intihâsına

Bu güft ü gûya mâye-i enfâs sarf edüp

Verdik Celâl cevherimiz yok bahâsına

(Cunbur, Müjgan (hzl.) (1999). İbnü'l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri. C. 1. Ankara: AKMB Yay. 306.)